نظام جمهوری اسلامی ایران کارش را تنها با آتش زدن سینماها شروع نکرد، بلکه کتاب‌سوزی و تصفیه کتابخانه‌ها یکی دیگر از تبهکاری‌های این جماعت از گور درآمده بود. اما بعد از اینکه کمی تثبیت شدند، به این نتیجه رسیدند برای حکومت کردن، به سینما و کتاب نیاز دارند و به همین دلیل جشنواره‌های فیلم و نمایشگاه‌های کتاب راه انداختند. «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» از سی‌وچند سال پیش کارش را آغاز کرد و هر سال در اردیبهشت‌‌ماه برگزار می‌شود و با توجه به اوضاع سیاسی، شدت و حدت سانسور در آن تغییر می‌کند.

سانسور در جمهوری اسلامی هرسال مضحک‌تر می‌شد. مثلا پرویز شهریاری از دوران پادشاهی مجله‌ای منتشر می‌کرد به نام «آشتی با ریاضیات» و تلاش می‌کرد دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به ریاضیات را با چهره زیبا و خواندنی آن آشنا کند. جنگ جمهوری اسلامی ایران و عراق که شروع شد او را خواسته بودند به وزارت ارشاد و گفته بودند: «امام گفته آشتی معنی ندارد و شما هم باید واژه آشتی را بردارید.» این یک لطیفه نیست. شهریاری را مجبور کرده بودند نام «آشتی» را بردارد تا مجوز بدهند و اگر نگاه کنید این مجموعه از یک تاریخی به بعد، به نام «آشنایی با ریاضیات» منتشر شده است. از این دست مثال‌ها زیاد است که بیان آن‌ها در حوصله این جُستار نیست.

از آنجا که سانسور نمی‌تواند مانع نشر اندیشه شود و ضمنا مهاجرت وسیعی در این سال‌ها در برهه‌های زمانی مختلف صورت گرفت و جمعیت ایرانیان خارج از کشور روزبه‌روز بیشتر شد، ناشرهای مختلفی در سراسر دنیا به انتشار کتاب‌هایی به زبان فارسی یا سایر زبان‌هایی که در ایران گویشورانی دارند، پرداخته‌اند. اما نیاز به نمایشگاه کتاب بدون سانسور، به نیازی واقعی تبدیل شده بود، به‌ویژه این‌که پراکندگی جمعیتی ایرانیان خارج کشور زیاد بود و مراجعه به کتاب‌فروشی برایشان در بیشتر جاها امکان‌پذیر نبود، زیرا اندک کتاب‌فروشی‌های موجود ایرانی تنها در شهرهای بزرگ یافت می‌شد.

سرانجام به ابتکار و دعوت نشر «نوگام» و با مشارکت و همکاری هشت ناشر مستقل (نشر ناکجا، مهری، گردون، باران، اچ‌انداس مدیا، ایران آکادمیا، توانا و نوگام) نمایشگاه کتاب تهران در ۶ و ۷ مه ۲۰۱۶ در لندن برگزار شد. این نمایشگاه را «نمایشگاه کتاب تهران، بدون سانسور» نامیدند و در سال‌های بعد در شهرها و کشورهای دیگر هرسال پررونق‌تر از سال قبل برگزار شد و با برنامه‌های جانبی دیگر مانند نمایشنامه‌خوانی و شعرخوانی و گفت‌وگو با نویسندگان مختلف، ادامه پیدا کرد.

امسال، یعنی سال ۲۰۲۳، هفتمین دوره «نمایشگاه کتاب تهران، بدون سانسور» در کشورهای زیادی با حضور ناشران مختلفی برگزار می‌شود و به‌دلیل گستردگی جغرافیایی و شرایط اقلیمی، از تاریخ ۴ مه در اشتوتگارت آلمان شروع می‌شود و ۶ ژوئن مجددا در آلمان، این بار در شهربندری لوبک، پایان می‌یابد.

برگزارکنندگان این نمایشگاه در اطلاعیه خود نوشته‌اند: «هدف ما، تکثیر صداها و تکثر عقاید و تفکر است تا تک‌صدایی بر ادبیات و دنیای تفکر غلبه نکند. امید به روزی که سانسور نباشد، امید به روزی که آزادی بیان و آزادی عقیده در ایران جزو اصول اولیه‌ باشد. هر نویسنده‌‌ بتواند داستانش را آن‌طور که می‌خواهد بنویسد. هر ناشر بدون هراس از توقیف و تهدید، کتاب‌های خود را منتشر کند. هر خواننده‌ بتواند کتاب موردعلاقه‌اش را به آسانی پیدا کند و بخواند. بدون حتی یک کلمه سانسور. امید که روزی به همین زودی‌ها دیگر نیازی به نمایشگاه کتاب بدون سانسور نباشد.»

در این‌سال‌ها این نمایشگاه‌های کتاب بدون سانسور به محلی برای ارائه موارد سانسور‌شده در جمهوری اسلامی تبدیل شده است، یعنی برخی کتاب‌فروشان در غرفه خود وقتی کتابی را می‌فروشند که در ایران چاپ شده است موارد سانسور شده آن را نیز عرضه می‌کنند. مثلا در تورنتو که این نمایشگاه در شنبه ۲۸ و یکشنبه ۲۹ مه برگزار می‌شود، مقدمه معروف «حافظ به روایت شاملو» که در دوران پادشاهی به‌چاپ رسید و در جمهوری اسلامی انتشار مجددش ممنوع شد، با آخرین ویرایشی که احمد شاملو روی آن انجام داده است در «خانه کتاب پرستو» به‌صورت رایگان به مشتاقان خواندن این مقدمه ارائه می‌شود.

در کپنهاک، پایتخت دانمارک، که نمایشگاه در ۴ ژوئن برگزار می‌شود، محمد آصف سلطان‌زاده و مسعود کدخدایی (نویسنده) و رضا فرمند (‌شاعر) به سخنرانی و خواندن بخشی از آثار خود می‌پردازند.

در برلین که در ۲۴ مه نمایشگاه برگزار می‌شود، کتاب «نقش بازدارنده عرفان در رشد اندیشه در ایران» نوشته دکتر محمود فلکی معرفی می‌شود و حمید شوکت درباره تاریخ معاصر ایران در غرفه نشر فروغ صحبت می‌کند و به سوال حاضران پاسخ می‌دهد. فرزندان عباس معروفی که همیشه در نمایشگاه کتاب تهران بدون سانسور نقش فعالی داشت و متاسفانه چند ماه پیش درگذشت، در گرامیداشت او صحبت می‌کنند و توضیحاتی درباره ادامه کار نشرگردون ارائه می‌دهند.

برنامه‌ها و نشانی این نمایشگاه‌ها که در بیش از ۱۹ شهر جهان برگزار می‌شود، در وب‌گاه نمایشگاه در دسترس است.

وقتی در آوریل ۱۸۴۲ میلادی یعنی تقریبا برابر با فروردین ۱۲۲۱ خورشیدی، حدود ۱۸۰ سال پیش، قانون سانسور در آلمان تصویب شد، یکی از فیلسوفان آلمانی با امضای «یکی از اهالی راین» مقاله بلند بالایی نوشت که در ضمیمه‌ راینیشه تسایتونگ منتشر شد. این ترجمه حسن مرتضوی از آن مقاله شاید مناسب‌ترین سخن برای پایان این یادداشت باشد، سخنی که انگار همین امروز کسی در مورد سانسور در جمهوری اسلامی گفته است:

«شما تنوع لذت‌بخش و غنای پايان‌ناپذير طبيعت را می‌ستاييد. از گل سرخ نمی‌خواهيد بوی بنفشه بدهد. پس چرا روح انسان، اين ارزشمندترین ثروت، بايد تنها به يک شکل وجود داشته باشد؟ من بذله‌گو هستم، اما قانون به من حکم می‌کند که جدی بنويسم. من بی‌پروا هستم، اما قانون به من امر می‌کند تا سبک نوشته‌ام ملاحظه‌کارانه باشد. خاکستری، صرفا خاکستری، تنها رنگ قانونی آزادی است. هر قطره شبنمی که خورشيد بر آن می‌تابد، با بازی پايان‌ناپذير رنگ‌ها می‌درخشد، اما خورشيد معنوی با همه گونه‌گونی انسان‌ها و تمام اشيايی که نور آن را بازمی‌تاباند، بايد تنها رنگ رسمی را ايجاد کند! شکل ذاتی روح، سرخوشی و نور است، اما شما سايه را به تنها تجلی درخور تبديل می‌کنيد؛ بر روح بايد جامه‌ سياه پوشاند، هرچند در ميان گل‌ها نمی‌توان گل سياه يافت. ذات روح هميشه خود حقيقت است.»