با وجود بحران انسانی شدید در افغانستان و افزایش سطح فقر که مهاجرت از این کشور را افزایش داده، چالش‌ بیکاری و اجازه اقامت در دو کشور همسایه افغانستان به بازگشت داوطلبانه تعدادی از مهاجران به افغانستان منجر شده است. 

کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (یو‌ان‌اچ‌سی‌آر) در گزارشی که به‌تازگی منتشر کرد، گفت بازگشت داوطلبانه مهاجران افغان از دو کشور ایران و پاکستان تا آخر دسامبر ۲۰۲۲ بیشتر از سال‌های قبل بوده است.

بر اساس این گزارش، بازگشت داوطلبانه در سال ۲۰۲۲ پنج برابر سال ۲۰۲۱ و سه برابر سال ۲۰۲۰ بوده است. کمیساریای عالی پناهندگان می‌گوید دلیل اصلی بازگشت داوطلبانه مهاجران افغان از پاکستان و ایران افزایش شدید هزینه‌های زندگی و نبود فرصت‌های کاری در این کشورها است.

۹۰ درصد بازگشت‌های داوطلبانه از پاکستان و بقیه از ایران و چند کشور خارجی دیگر انجام شده است. برای مثال بین ماه‌های اکتبر تا دسامبر، دو هزار و ۷۰۷ پناهجو داوطلبانه به افغانستان بازگشتند که از این میان، دو هزار و ۵۹۶ تن از پاکستان و ۹۳ تن از ایران بوده‌اند. چهار تن نیز از کشورهای دیگر به افغانستان بازگشته‌اند. 

بر اساس نمودارهای کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، سال ۲۰۲۲ در مجموع شش هزار و ۴۲۴  پناهجوی افغان به این کشور بازگشته‌اند و بیشترین بازگشت‌ها در ماه‌های سپتامبر و اکتبر بوده است؛ به طوری از مجموع پناهجوهای بازگشته از پاکستان و ایران، سه هزار و ۶۹ تن در این دو ماه‌ به افغانستان بازگشته‌اند.

یو‌ان‌اچ‌سی‌آر دلیل بازگشت مهاجران به افغانستان را بهتر شدن وضعیت امنیتی و الحاق به خانواده عنوان می‌کند. ۵۵ درصد این بازگشته‌ها متعلق به شهرهای شمال افغانستان بوده‌اند. 

کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد خاطرنشان می‌کند که به دلیل افزایش فقر و گرانی، دفتر این نهاد در افغانستان اعطای کمک نقدی به افغان‌های بازگشته را افزایش داده است. یوان‌اچ‌سی‌آر پیش از این در ازای هر فرد مبلغ ۲۵۰ دلار آمریکا کمک نقدی می‌داد اما از اوت ۲۰۲۲ به دلیل افزایش نرخ کالاها در افغانستان، این کمک به ۳۷۵ دلار در ازای هر پناهجو افزایش یافت. آن‌هایی که به افغانستان بازمی‌گردند می‌توانند به برنامه‌ها و پروژه‌های اجرایی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در زمینه اولویت‌ بازگشت و ادغام مجدد دسترسی داشته باشند. 

کمیساریای عالی سازمان ملل بازگشت این پناهجویان را داوطلبانه و از سر رضایت عنوان می‌کند اما روایت خود این مهاجران چیز دیگری است. میلاد (مستعار) که با خانواده‌اش به‌تازگی به هرات برگشته است، می‌گوید: «ما پس از سقوط افغانستان به دست طالبان به ایران رفتیم. با ویزای رسمی و پاسپورت. دولت ایران دو بار ویزای ما را تمدید کرد. اما برای بار سوم از تمدید ویزا خودداری کرد. ناگزیر با استفاده از پول و رابطه، در گذرنامه‌های خود مهر خروج چند ماه قبل را زدیم و چند هفته قبل که می‌خواستیم به هرات برگردیم، خود را مهاجر معرفی کردیم و از کمک‌های یو‌ان‌اچ‌سی‌ار بهره‌مند شدیم.»

میلاد می‌گوید که دلیل اصلی بازگشت آن‌ها بهتر شدن وضعیت امنیتی در افغانستان نیست، بلکه نبود امکانات و کار در ایران آنان را به بازگشت مجبور کرده است.

او می‌گوید: «در ایران برای خرید نان خشک هم باید کارت بانکی داشته باشید. وگرنه نانوایی به شما نان نمی‌دهد. ما هر روز ساعت‌ها کنار نانوایی می‌ایستادیم تا یک آدم خیر از حسابش برای ما نان بخرد و ما پول نقد به او بدهیم.»

بازگشت از پاکستان نیز به همین دلیل صورت می‌گیرد. دولت پاکستان فشارها برای اخراج مهاجران افغان را افزایش داده است و در حال حاضر، هر مهاجر افغان که بدون مدرک اقامت در پاکستان بازداشت شود، قبل از اخراج باید یک دوره زندان را نیز بگذراند. به همین دلیل بیشتر مهاجران افغان تلاش می‌کنند قبل از گرفتار شدن، داوطلبانه از پاکستان خارج شوند؛ چون این طوری دست‌کم می‌توانند از کمک کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد برخوردار شوند.

سازمان ملل متحد می‌گوید از آغاز سال ۲۰۰۲، حدود ۵.۳ میلیون مهاجر افغان با استفاده از برنامه‌های بازگشت داوطلبانه از کشورهای خارجی به افغانستان بازگشته‌اند. با این حال ادامه بحران و جنگ داخلی در افغانستان باعث شد تا دوباره تعداد بیشتری از افغانستان خارج و به عنوان مهاجر تقریبا در سراسر جهان پراکنده شوند.