۲۵ مهر ماه ۱۳۲۵ را می‌توان مهم‌ترین روز تاریخ هوانوردی ایران به‌شمار آورد. در چنین روزی، محمدرضا شاه پهلوی، آخرین پادشاه ایران، پس از ۱۳۲ روز آموزش و تنها ۵ ساعت و ۳۲ دقیقه پرواز شامل ۳۰ نشست و برخاست با هواپیمای دِهاویلند تایگِرموت (Tigermoth)، نخستین پرواز مستقل (Solo) خود را با موفقیت در فرودگاه دوشان‌تپه تهران به انجام رساند و موفق به کسب گواهینامه خلبانی شد.

 از آن پس تا سال ۱۳۵۷، آن روز به عنوان «روز نیروی هوایی شاهنشاهی ایران» در سراسر پایگاه‌های شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش جشن گرفته می‌شد. در آن جشن‌ها، تیم آکروجت تاج طلایی با انجام نمایش‌های خیره‌کننده پروازی، نقش مهمی در افزایش عشق و علاقه به هوانوردی و پرواز در میان کودکان، نوجوانان و جوانان ایفا می‌کرد و به این شکل، سالیانه صدها نفر را جذب نیروی هوایی شاهنشاهی می‌کرد.

عکس‌های بالا را که نگارنده تهیه کرده است، آن هواپیما را در فرودگاه قلعه مرغی تهران پیش از انتقال به موزه نیروی هوایی در فرودگاه دوشان تپه در زمستان ۱۳۸۹ نشان می‌دهد. نگارنده عضو تیم جابه جا کننده این هواپیما بود.

آخرین پادشاه ایران تنها یک سیاستمدار کارکشته نبود، بلکه در خلبانی هواپیما و هلیکوپتر نیز تبحر ویژه‌ای داشت. محمدرضا شاه پهلوی تنها چند روز پس از پایان آموزش‌هایش و دریافت گواهینامه خلبانی و نیز کسب تبحر در پرواز با هواپیمای جنگنده ملخی هاوکر هاریکن (Hawker Hurricane)، در تاریخ ۲۱۵ آذر ۱۳۲۵ به همراه گروهی از خلبانان جنگنده نیروی هوایی، در عملیات ارتش شاهنشاهی ایران برای نجات آذربایجان علیه شورشیان به رهبری جعفر پیشه‌وری و تحت حمایت اتحاد جماهیر شوروی، چندین ماموریت رزمی به انجام رساند.

عشق بی‌پایان او به پرواز و میل شدید او به پیشرفت و آبادانی،  سبب شد تا نیروی هوایی ایران در سال ۱۳۵۷ به پیشرفته‌ترین و قدرتمندترین قدرت هوایی غرب  آسیا، و صنعت هوایی ایران به یکی از پیشگامان پیشرفت و خودکفایی در بسیاری از امور تبدیل شود. شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) هم به یکی از ایمن‌ترین و بهترین خطوط هوایی جهان بدل شد و شرکت‌های صها و پنها در زمره بزرگترین مراکز تعمیر و نگهداری هواپیما و هلیکوپتر در غرب آسیا قرار گرفتند. با همت پادشاه ایران و با مشورت و خدمات کسانی چون ارتشبد حسن طوفانیان، بنا بود ایران به عرصه تولیدکنندگان هواپیما و هلیکوپتر در جهان بپیوندد. 

از علاقه‌مندی به هواپیما تا آموزش فن خلبانی

عشق و علاقه پادشاه ایران به امر پرواز و خلبانی به سال‌های نوجوانی او بازمی‌گشت؛ زمانی که به همراه پدرش در سال ۱۳۱۵ در فرودگاه قلعه مرغی حضور یافت و تحویل نخستین هواپیماهای دِهاویلند ۸۹آ دراگون راپید  به وزارت پست و تلگراف و تلفن را از نزدیک مشاهده کرد. وقایع پس از شهریور ۱۳۲۰ و اشغال ایران از سوی متفقین، مانع از کسب دانش خلبانی او شد. اما در نهایت با آرام‌تر شدن شرایط و آغاز دوباره فعالیت‌های مرکز آموزش خلبانی نیروی هوایی شاهنشاهی، موفق به فراگیری دانش خلبانی در سال ۱۳۲۵ شد.

ارتشبد حسن طوفانیان، معمار صنعت دفاعی نوین ایران و رئیس سابق مرکز آموزش نیروی هوایی شاهنشاهی، آموزش خلبانی به محمدرضا شاه پهلوی را بر عهده داشت. او در مصاحبه‌ای در جریان پروژه تاریخ شفاهی ایران از دانشگاه هاروارد در ۲۷ تیر ۱۳۶۴، در این باره به دکتر ضیاء صدقی گفت: «حالا من تا آنجا که خاطرم می‌آید، محمدرضا شاه در دوران خلبانی، من معلم خلبانش بودم. بسیار دموکرات بود. اولین بار با هواپیما من با ایشان رفتم به همدان. برج مراقبت فرودگاه همدان اصولا  نمی‌دانست شاه خلبان هواپیما هست. اعلیحضرت آمد و نشست روی یک حلبی بنزین (درون کابین هواپیمای تایگرموت) و خیلی دموکرات رفتار می‌کرد. بی‌اندازه. ولی اصولا تا مقداری خودخواهی داشت.»

در ادامه، او از آموزش‌های پروازی پادشاه ایران در فرودگاه لار می‌گوید: «لار پشت، یک دره، پشت سلسله‌جبال البرز، یک جای خیلی خوبی است (برای آموزش خلبانی). جایی که رودخانه لار عبور می‌کند. یک فرودگاه کوچکی آنجا ساختند. من مثل معلم جلو هواپیمای اعلیحضرت نشسته بودم، اعلیحضرت با دماغ می‌رفت توی سمت ارتفاعات. من یواش یواش سعی می‌کردم دماغ را بالا ببرم. وقتی خواست بنشیند، من دیدم که بدجوری است. گاز دادم یک دور بلند شدیم و بعد آمدیم نشستیم. به من گفت چرا گاز دادی؟ می‌نشستم چرا دادی؟ گفتم اعلیحضرت! پرواز در کوهستان یک آموزش‌های لازمی دارد برای این که در کوهستان down draft است و بنابراین باید مراقبت کرد. آنجا هم بعد (در آموزش) می‌رسیم. بعد هم به من گفت سوار اسب شو بیا و من هم سوار یک اسب ایلخی شدم و رفتیم و شب آنجا ماندیم. خیلی دموکرات رفتار می‌کرد، خیلی دموکرات خیلی ... اما همیشه حرف را تا آنجایی گوش می‌کرد که جایگاه مافوقی خود را حفظ کند.»

ارتشبد طوفانیان سپس درباره شجاعت محمدرضا شاه پهلوی در امر خلبانی می‌گوید: «اعلیحضرت خیلی شجاع بود، همین شکل که شما می‌فرمایید، همین طور بود. برای این که مرتبه دومی که به خدمتشان رفتم در لار، بعدازظهر بود. فرمودند که می‌خواهند تنها با هواپیما پرواز کنند. تنها هواپیمایی را که داشتند، برداشتند و رفتند. هواپیما تایگرموت بود آن‌وقت. و تا نزدیکی تاریکی برنگشتند. حالا این را می‌شود به دوچیز تعبیر کرد. هم به خودخواهی و هم به شجاعت. همه این‌ها می‌شود. تا آنجایی که ما ناراحت شدیم و من دستور دادم که تمام سربازهایی که برای حفاظت آنجا هستند، بوته جمع کنند و دو طرف آن باندی که ممکن است هواپیما بنشین،  بوته‌ها را بگذارند و الو بزنند (آتش بزننند) که اگر تاریک بشود، اعلیحضرت بتواند بنشیند. این را هم آ‌‌ن‌وقت ما تعبیر به شجاعت می‌کردیم.»

خلبانی بمب‌افکن سنگین بی-۱۷جی

آخرین پادشاه ایران نیز همچون بسیاری از رهبران جهان، در طول زمامداری‌اش از هواپیما و هلیکوپترهای اختصاصی برای پروازهایش استفاده می‌کرد. او در جریان یکی از بازدیدهایش از فرودگاه مهرآباد در سال ۱۳۲۶، یک فروند هواپیمای اکتشافی و نقشه‌برداری شرکت هواپیمایی ترنز ورلد ایرلاینز (Trans World Airlines) را مشاهده کرد که سابقا یک هواپیمای بمب‌افکن سنگین بی-۱۷جی (B-17G) سپاه هوایی نیروی زمینی ایالات متحده آمریکا بود.

او پس از کسب اجازه از خلبان هواپیما، با آن چند پرواز انجام داد و سرانجام پیشنهاد خرید آن هواپیما را به شرکت ترنز ورلد ایرلاینز داد. در نهایت،  آن هواپیما پس از خریداری شدنش در فروردین ۱۳۲۶ و پیش از تحویل، به کابین مسافری مجهز شد و دارای اتاق خواب، چند کاناپه، یک توالت، و یک آشپزخانه شد و پس از ورود به ایران، با دریافت علامت ثبت کشوری EP-HIM (مخفف His Imperial Majesty)، به هواپیمای شخصی پادشاه ایران برای پروازهای بین‌المللی و فواصل دور تبدیل شد. آن هواپیما تا سال ۱۳۳۱ در خدمت باقی ماند و به دنبال فرسودگی و افزایش هزینه‌های نگهداری، به یک شرکت فرانسوی فروخته شد و در تاریخ ۲۱ تیر ۱۳۳۱ ایران را ترک کرد. بیست سال پس از آن، آن هواپیمای منحصر‌به‌فرد و تاریخی، در فرانسه اوراق شد.

پیش از فروش بمب‌افکن بی-۱۷جی سابق که به عنوان هواپیمای شخصی مورد استفاده پادشاه ایران بود، در اسفند ۱۳۲۸ یک فروند هواپیمای کوچک و دوموتوره از نوع بیچکرافت دی.۱۸اِس (Beechcraft D.18S) خریداری شد و مورد استفاده شاه ایران قرار گرفت. به دنبال نخست‌وزیری محمد مصدق و قدرت گرفتن دولت وی، پادشاه ایران با آن هواپیما از کلاردشت به قاهره پرواز کرد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرنگونی دولت مصدق، نیز پادشاه ایران با آن هواپیما به ایران بازگشت.

آن هواپیما تا سال ۱۳۳۸ در خدمت آشیانه سلطنتی باقی ماند و سرانجام به موسسه نقشه‌برداری کشور تحویل داده شد. برای جایگزینی آن، یک فروند هواپیمای جت ملخی دو موتوره فوکر ۲۷ مارک ۱۰۰ تشریفاتی از هلند خریداری شد و از شهریور ۱۳۳۸ مورد استفاده قرار گرفت. آن فوکر ۲۷ با علامت ثبت کشوری EP-MRP (مخفف Mohammad Reza Pahlavi)  در مهرماه ۱۳۴۱ در چالوس دچار سانحه شد. 

برای سفرهای دور دست و رسمی پادشاه ایران به کشورهای اروپایی و آسیایی، یک فروند هواپیمای ویکرز وایکانت ۸۳۹ مجهز به چهار موتور جت ملخی  با علامت ثبت کشوری EP-MRS به مدت چهار سال از دی ۱۳۳۹ تا شهریور ۱۳۴۳، توسط شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) مورد استفاده واقع شد. پادشاه ایران خلبانی آن هواپیما را بر عهده نداشت و خلبانان آن از ایران‌ایر بودند. 

 ورود به عصر جت، از خلبانی شهباز تا شاهین

در سال ۱۳۳۵، با تحویل نخستین هواپیماهای جت آموزشی تی-۳۳آ (T-33A) به نیروی هوایی شاهنشاهی از سوی دولت آمریکا، ایران وارد عصر جت شد. دو سال پس از آن، پادشاه ایران تصمیم به خریداری نخستین هواپیمای جت برای استفاده در پروازهای داخلی و خارجی خود گرفت. در این راستا یک فروند هواپیمای موران اِم اِس.۷۶۰ پاریس (Morane MS.760 Paris)  به شرکت فرانسوی موران سولنیر (Morane-Saulnier) سفارش داده شد که در تیر ۱۳۳۷ تحویل داده شد. آن هواپیمای چهارنفره با علامت ثبت کشوری EP-HIM تا دی ماه سال ۱۳۴۵ در خدمت باقی ماند و در نهایت به یک شرکت فرانسوی فروخته شد. آن هواپیمای تاریخی هنوز هم (‌اکنون با علامت ثبت کشوری N207MJ) در آمریکا پرواز می‌کند.

از آنجا که هواپیمای پاریس بیش از حد کوچک بود، تنها در سفرهای خانوادگی پادشاه ایران در فواصل کوتاه در داخل کشور مورد استفاده قرار گرفت و در چند مورد نادر نیز در کشورهای خارجی مشاهده شد که مشخص نیست سرنشین آن پادشاه ایران بوده است، یا برای تعمیرات به این کشورها پرواز کرده بود. به همین دلیل، یک فروند هواپیمای بزرگتر از نوع جت استار۶  با قابلیت حمل ده سرنشین خریداری شد. آن هواپیمای جت چهار موتوره در سال ۱۳۴۸ جای خود را به یک جت استار۸ داد. هر دوی آن‌ها در زمان خدمت به عنوان هواپیمای مورد استفاده پادشاه ایران، علامت ثبت کشوری EP-VRP داشتند. هواپیمای جت استار۸ اکنون در فرودگاه مهرآباد تهران زمین‌گیر است.

در تابستان ۱۳۵۳، دولت شاهنشاهی ایران یک فروند هواپیمای تشریفاتی بوئینگ ۷۲۷-۸۱ مورد استفاده مدیرعامل شرکت خودروسازی فورد را خریداری کرد. این هواپیمای هفت ساله با نام شهباز و علامت ثبت کشوری EP-MRP، برای پروازهای خارجی پادشاه ایران مورد استفاده قرار گرفت. پادشاه ایران فن خلبانی با آن را آموخت و تا ۱۳۵۶ که آن هواپیما جای خود را به یک بوئینگ ۷۰۷-۳۸۶سی (Boeing 707-386C) به نام شاهین و با علامت کشوری EP-HIM داد، با آن پرواز کرد.

تصاویر و فیلم‌هایی از آخرین پادشاه ایران موجود است که او را در حین پرواز با هلیکوپترهایی چون اِچ اِچ-۴۳اِف هاسکی (HH-43F Husky)، آگوستا بل۲۰۵ و آگوستا بل۲۰۶ نیروی هوایی شاهنشاهی نشان می‌دهد. او همچنین در طول سلطنتش، برای ارزیابی هواپیماهای نظامی پیش از خریداری آن‌ها، با بسیاری از آن‌ها پرواز کرد و خود شخصا قابلیت‌های پروازی آن‌ها را آزمایش کرد. در سال‌های نخستین دهه ۱۳۵۰ خورشیدی و زمانی که خریداری هواپیمای مسافربری مافوق صوت کنکورد برای استفاده هواپیمایی ملی ایران  تحت بررسی دولت شاهنشاهی ایران بود، پادشاه ایران با یک فروند پیش‌نمونه از آن هواپیما در جزیره کیش پرواز کرد و شخصا قابلیت‌های پروازی آن را بررسی کرد.

محمدرضا شاه پهلوی در تاریخ ۲۶ دی ۱۳۵۷، با استفاده از بوئینگ ۷۰۷-۳۸۶سی شماره ۱۰۰۱ نیروی هوایی شاهنشاهی با نام شاهین، ایران را برای همیشه ترک کرد. خلبان اصلی آن هواپیما سرهنگ بهزاد معزی، از اعضای مخفی سازمان مجاهدین خلق بود. بنا به گفته‌های وی، محمدرضا شاه پهلوی در هر پرواز، ساعاتی خود کنترل هواپیما را بر عهده می‌گرفت. مشخص نیست که در جریان آخرین پرواز وی با هواپیمای شهباز، آیا او کنترل هواپیما را بر عهده گرفت، یا مشکلات ناشی از بیماری‌اش مانع از خلبانی او شد.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، رژیم نوپای جمهوری اسلامی مدتی از هواپیماهای تشریفاتی سابق مورد استفاده دولت پهلوی، از جمله هواپیماهای شهباز و شاهین و نیز میترا خودداری کرد، اما پس از انتخاب علی خامنه‌ای به ریاست جمهوری، به‌تدریج استفاده از این هواپیماهای تشریفاتی با نام‌های جدید قدس، معراج، و فلسطین، توسط او و نیز افراد دیگری چون هاشمی رفسنجانی، آغاز شد. قدس و فلسطین که هر دو بوئینگ ۷۲۷ بودند، در سال ۱۳۷۸ از رده پرواز خارج شدند و هواپیمای معراج (شاهین سابق) در سال ۱۳۹۴ از خدمت کنار گذاشته شد.

هم‌اکنون رژیم جمهوری اسلامی ایران یکی از بزرگترین ناوگان هواپیماهای تشریفاتی خاورمیانه را برای جابه‌جایی سران حکومتی در اختیار دارد. در حالی که در سال ۱۳۵۷ هشت فروند هواپیمای تشریفاتی و دو فروند هلیکوپتر مورد استفاده مقامات حکومت پهلوی، ازجمله آخرین شاه ایران، بود، هم اکنون بیش از ۱۱ فروند هواپیمای تشریفاتی و پنج هلیکوپتر در خدمت مقامات رژیم جمهوری اسلامی است که از آن میان دو فروند هواپیما متعلق به شرکت هواپیمایی ماهان است، یک فروند در اختیار پویا، و سایرین در اختیار آشیانه نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران هستند.