موزه هنرهای زیبای هیوستون آمریکا ۱۰۰ اثر سرامیکی آبی و سفید یک گردآور (کلکسیونر) خصوصی را برای اولین بار در معرض دید عمومی گذاشته است. ایمی فروم، مدیر هنری نمایشگاه، بشقاب با نقوش سفید و آبی دوران تیموریان (۱۵۰۶-۱۳۷۰ میلادی) را بن‌مایه الهام این رویداد هنری می‌داند. اگر از دور به این اثر نگاه کنید، مایه‌های هنری چینی در آن هویدا است و وقتی از نزدیک آن را تماشا می‌کنید، یک شیر و یک خورشید بالای آن می‌بینید.

قدمت نشان شیر و خورشید بسیار فراتر از دوران پادشاهی در فلات ایران است. این نمادها به تمدن‌های بسیار کهن از جمله سومری‌ در فلات ایران‌زمین بازمی‌گردد. خورشید، الهه عشق، زیبایی و باروری است و شیر نر سمبل زمین و قدرت است. در تاخت‌وتازهای بسیاری که دگرگونی‌های این نماد در طول تاریخ ایران را سبب شده است، همواره خورشید بالای شیر و فرا دست آن ایستاده و به نوعی این نماد ارتباط آسمان و زمین بوده است. هنوز هم در فرهنگ ایرانی خورشید نمادی زنانه است و ما از آن با عنوان «خورشید خانم» یاد می‌کنیم و اگرچه خمینی در تاریخ ۱۰ اسفند ۵۷ دستور داد تا این نماد را از همه سندهای دولتی و غیردولتی و پرچم ایران پاک کنند، این نماد در خاطره جمعی ایرانیان همچنان زنده است.

نمادشناسی شیر و خورشید

قدیمی‌ترین نمادی که می‌توان شیر و خورشید را بر آن دید، الهه اینانا یا ایشتار یا به روایتی همان آناهیتا است که با پستان‌های برهنه و باسنی درشت به‌عنوان نماد باروری از زمان تمدن سومری‌ها باقی مانده است. این الهه گاه بالدار و نماد آسمان است یا پایش را روی شیر می‌گذارد که نماد چیرگی بر زمین است و پیوند آسمان و زمین را نشان می‌دهد. اینانا هم یک قدرت آسمانی است که روی یک یا دو شیر ایستاده است.

دوگانه آسمان و زمین کلید درک نماد شیر و خورشید است. اینانا در اسطوره‌های مصری با دوموزی ازدواج می‌کند. در این ازدواج آمیزه این دو نشان، دیگر نه آسمانی بلکه نمادی انسانی پیدا می‌کند. دردوران هخامنشیان به دلیل دید جهانی آن‌ها این نمادها انتزاعی می‌شود. گل‌های آفتابگردان با ۱۲ گلبرگ که عنصر کیهان‌شناسی نیز در آن هست و گل نیلوفر که نماد زمین است، در کاخ تخت‌جمشید به‌عنوان نماد خورشید مشاهده می‌شود. اما نماد سازی زن برهنه با باسنی بزرگ و پستان‌هایی درشت تا زمان ساسانیان بر روی بشقاب‌های طلایی به‌جا مانده که برخی از آن‌ها در موزه آرمتان در مسکو قابل مشاهده است. شیر نر در کلیه کشورهایی که این حیوان در آن زندگی می‌کنند نماد قدرت زمینی است. در برخی از کشورهای خاورمیانه مثل ایران شیر نماد قدرت است. در هند ببر سمبل اقتدار است و در میان اقوام ترک، گرگ چنین نقشی دارد.

سوابق تاریخی

داستان سرامیک‌های سفید و آبی به ۱۳۰۰ سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که جاده‌های دریایی و جاده ابریشم شرق آسیا را از طریق کشورهای حوزه ایران به یونان و بعدها روم متصل می‌کرد. نوع ویژه‌ای از کاسه‌های سنگی گرد با لبه تخت و باریک متعلق به سلسله تانگ است که در دوره عباسیان رواج داشته است. با اینکه سنت فراورده‌های آبی سفید در چین وجود داشت ولی پژوهشگران هنوز مطمئن نیستند که از کجا الهام گرفته است.

شاه‌عباس صفوی از دوستداران سرامیک‌سازی بود و هزار سرامیک‌ چینی را گرد آورده بود. هنرمندان ایرانی در این دوره چشم‌اندازهای طبیعی و نماهای معماری شهر اصفهان را به‌عنوان موضوع کار خود انتخاب می‌کردند. در این دوران نه تنها خط بلکه تصاویر چهره‌های دوبعدی از جمله درویش‌ها نیز در این آثار دیده می‌شود.

نماد شیر و خورشید در پسا اسلام

با تاخت‌و‌تازاسلام در فلات ایران، نماد زن، برهنگی، باروی و حتی نقاشی آن به‌سرعت از بین رفت. با اوج‌گیری مقاومت در مقابل اسلام از قرن چهار تا شش هجری، موجی از ایران‌گرایی از خراسان تا تاجیکستان را شاهدیم، موجی که به زنده کردن ایده‌های پیشا اسلامی نظر داشت و رشد تعداد نویسندگان، هنرمندان و دانشمندان را در پی داشت.

در این مقطع تاریخی (پس از اسلام)، سلسله‌ها برای خود شجره‌نامه‌های ایرانی نیز دست‌وپا کردند. طاهریان شجره خود را به رستم رسانند و صفویان خود را به فرزند امام حسین که با شهربانو، دختر یزدگرد سوم ازدواج کرد، منتسب می‌کردند.

در دوران سلجوقیان (کیخسرو دوم) سکه‌های شیر و خورشید، همان نمادی که در بشقاب موزه دیده می‌شود، یافته شده است. آن‌ها با اینکه ترک‌زبان بودند ولی زبان درباری را فارسی برگزیدند و نام‌های فارسی شاهنامه را برای پادشاهان خود انتخاب کردند.

شاه اسماعیل صفوی خطاطان را از سراسر کشور گرد آورد تا شاهنامه را روی پوست بنویسند که به شاهنامه طهماسبی معروف است. او فرزندانش را طهماسب، سام، رستم، بهرام، فرنگیس و مهین، از اسامی شاهنامه‌ای، نامید. این سلسله هم برای اولین بار در دوران پسا اسلامی نام ایران را برای منطقه فرمانبرداری خود انتخاب کرد وهم شیر و خورشید را بر روی پرچم خود نگاشت.

شمشیر در دست شیر از زمان کریم‌خان زند پدید آمد که به گفته دکتر محسن بنایی، ایران‌شناس، نمادی بی‌مورد است. آغامحمدخان قاجار اولین کسی است که روی سر شیر تاج گذاشت. به روایت بنایی، شیر و خورشید نمادی فراتر از گروه‌های سیاسی و ایدئولوژیک در ایران است زیرا در جمهوری گیلان میرزا کوچک خان، در جمهوری آذربایجان پیشه‌وری و در دولت مرکزی رضا شاه و بر سربرگ همه آن‌ها از نماد شیر و خورشید استفاده شده است؛ حتی با اینکه جمهوری گیلان و آذربایجان گرایش‌های سوسیالیستی داشتند و با دولت مرکزی هیچ سنخیتی نداشتند.

بر اساس این روایت اولین کسانی که با شیر و خورشید مخالفت کردند، علمای روحانی در مجلس شورای ملی پس از مشروطیت بودند.

در ۱۰ اسفند ۵۷، فتوای خمینی به زدودن شیر و خورشید انجامید و یک هفته پس از آن، تظاهرات زنان در تهران پا گرفت.

با این روایت، بنایی شیر و خورشید را نمادی از تمدن‌های کهن می‌داند و آن را نمادی سکولار در مقابل مخالفت روحانیون در گذر زمان ترسیم می‌کند؛ به ویژه آنکه زدودن خورشید به‌عنوان نماد عشق، زنانگی و باروری با سرکوب زنان و حجاب اجباری در پسا انقلاب به هم گره خورده است.

موزه هنرهای زیبای هیوستون در نظر دارد در سال ۲۰۲۲ مجموعه تصاویر کامل سرامیک‌های حسین افشار، فردی که کلکسیون خود را به امانت به موزه سپرده است، چاپ کند.