آخرین پرده نمایش تقابل ایران و آمریکا بر یک موضوع متمرکز است: تلاش آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران. طبق قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که پنج سال پیش همگام با برجام به تصویب رسید، تحریم تسلیحاتی ایران تا چهار ماه دیگر (مهرماه) خاتمه می‌یابد. آمریکا سخت کوشیده جلوی این انقضا را بگیرد و مایک پمپئو، وزیر خارجه، روز گذشته در جلسه آنلاین شورای امنیت سازمان ملل در همین زمینه با جواد ظریف رو‌در‌رو شد.

اما مستقل از این‌که شورای امنیت حرف آمریکا را بپذیرد یا نه، اگر واقعا تا چهار ماه دیگر تحریم تسلیحاتی علیه ایران خاتمه یابد، این کشور خواهان چه نوع تسلیحاتی است؟ و با لغو تحریم آیا قادر به خریداری آن‌ها خواهد بود؟

پیش از این‌که به «فهرست آرزوها»ی ایران و چالش‌هایی که بر سر راه خرید هر یک از تسلیحات موجود در آن قرار دارد، برسیم، باید نگاهی کلی به وضعیت تسلیحاتی ایران داشته باشیم.

دفاع شرقی

بر سر در وزارت خارجه ایران شعار «نه شرقی، نه غربی» نقش بسته، اما واقعیت تاریخ نظامی جمهوری اسلامی چیزی متفاوت بوده است. جمهوری اسلامی در دهه اول موجودیت خود درگیر جنگ با قدرتی شد که بخش عمده توان تسلیحاتی‌اش «شرقی» بود و از شوروی می‌آمد. البته عراق صدام حسین تقریبا همان‌قدر مدیون تسلیحات شوروی بود که وامدار تسلیحات فرانسوی‌ها، عضو همیشه یاغی بلوک غرب. ایران در جنگ با عراق بر بنیه تسلیحاتی «غربی‌اش» اتکا کرد که در سال‌های نزدیکی محمدرضا شاه پهلوی به آمریکا به دست آمده بود؛ این «غربی»‌ بودن اما فقط مربوط به میراث پهلوی نبود و ایران در طول جنگ از آمریکا و اسرائيل هم کمک تسلیحاتی گرفت که پس از لو رفتن ماجرای «ایران-کنترا» سخت‌تر شد.

ایران اما در اولین دهه انقلاب خود و آخرین دهه جنگ سرد روابط با کشورهای بلوک شرق را هم گسترش داد. در اواخر دوران گورباچف، خامنه‌ای در مقام ریاست‌جمهوری به شوروی سفر کرد و مهم‌تر از آن رابطه نزدیک جمهوری اسلامی با کره شمالی بود که حاضر بود با هر دولت یاغی علیه نظم جهانی ائتلاف کند. در ضمن نباید فراموش کرد که در میان کشورهای خارجی بزرگ‌ترین تامین‌کننده تسلیحاتی ایران در سال‌های جنگ، جمهوری خلق چین بود که در شطرنج سیاسی اواخر جنگ سرد، دشمن شوروی و متحد آمریکا محسوب می‌شود.

ایران از پایان جنگ عراق تا سال ۲۰۰۷ به تکمیل قوای نظامی خود ادامه داد و کوشید تا جای ممکن، و با وجود مخالفت‌های آمریکا، هم تجهیزات غربی خود را تکمیل کند و هم با کشورهایی همچون کره شمالی و سوریه همکاری نظامی کند. اما از اوایل قرن حاضر، برملا شدن ابعاد برنامه هسته‌ای ایران باعث در گرفتن بحران بزرگ جهانی شد که هنوز هم پایان نیافته است. از سال ۲۰۰۷ تا کنون تحریم‌های سازمان ملل توانایی ایران برای خرید سلاح‌های عادی را محدود کرده است. تحریم‌های اقتصادی توان مالی ایران را نیز کاهش داده‌اند که این خود را در زمینه بودجه نظامی نیز نشان می‌دهد.

جمهوری اسلامی برای مقابله با این وضعیت دو استراتژی داشته است:‌ یکی اتکا بر نیروهای شبه‌نظامی در کشورهای منطقه که موفق‌ترین نمونه‌اش حزب‌الله لبنان است؛ گروهی که طرحش از تهران ریخته شد و به ابتکار جمهوری اسلامی بنیان‌گذاری شد و سال‌ها است بازوی مورد اتکایی برای پیشبرد سیاست‌های این حکومت بوده است. دیگری توسعه بومی توان نظامی که چشمگیرترین موفقیتش در زمینه موشکی بوده است. ایران همیشه این توان موشکی را دفاعی دانسته، اما اکنون شکی نیست که همین موشک‌های ساخت ایران بودند که سال گذشته پالایشگاه‌های نفت عربستان سعودی را هدف گرفتند. در اوایل سال جاری حمله موشکی ایران به پایگاه عین‌الاسد عراق برای تلافی ترور قاسم سلیمانی را داشتیم. ایران از توان موشکی خود برای حمله به پایگاه احزاب اپوزیسیون کرد در خاک کردستان عراق هم استفاده کرده است.

در این سیزده سال تحریم، ایران در ضمن کوشیده با دو عضو شورای امنیت، روسیه و چین، روابط نزدیک نظامی برقرار کند. همکاری نزدیک ایران و روسیه در جنگ داخلی سوریه بارزترین نمونه این «نگاه به شرق» است. تهران و پکن نیز در سال ۲۰۱۶ یک توافقنامه مهم نظامی امضا کردند. سال گذشته شاهد سفر حسین خانزادی، فرمانده نیروی دریایی ایران، به چین و سفر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح به چین و روسیه بودیم.

اکنون نیز در صورتی که تحریم‌های تسلیحاتی در روز ۱۸ اکتبر لغو شوند ایران دنبال خرید تسلیحات از چین و روسیه و کشورهای کوچک‌تری همچون کره شمالی خواهد بود. اما در این راه موانع بسیاری موجوند. بزرگ‌ترین مانع ساده‌ترین هم هست: کمبود پول. تحریم‌های اقتصادی، رکود اقتصاد جهانی و کاهش قیمت نفت باعث شده ذخایر ارزی ایران به شدت کاهش بیابد. تسلیحاتی که ایران به دنبال آن‌ها است نیاز به حداقل ۱۰۰ میلیارد دلار پول دارند و ایران نه اینقدر ارز دارد و نه راه‌هایی مثل تهاتر نفت خام در چنین شرایطی کاربرد دارند. اما پول تنها مانع نیست.

سامانه پدافندی اس‌۴۰۰

یکی از ضعف‌های اصلی نظامی ایران عدم برخورداری از سامانه‌های پدافندی موشکی مناسب است که تراژیک‌ترین نتیجه آن‌را در کشتار ۱۷۶ مسافر هواپیمای اوکراینی دیدیم. ایران بیش از ۱۰ سال با روسیه در گفتگو بود تا سامانه پدافندی موشکی اس‌۳۰۰ را تهیه کند و در این میان اما سامانه جدیدتر اس‌۴۰۰ به میان آمده که می‌تواند آرزوی ایران باشد. این تسلیحات ضدهوایی در واقع نمونه پیشرفته همان اس‌۳۰۰ است که در دهه ۱۹۹۰ توسط شرکت آلماز روسیه ساخته شد و می‌‌توان آن‌را بهترین از نوع خود دانست. دولت چین اولین قدرت خارجی بود که در سال ۲۰۱۴ موفق شد این سامانه را از روسیه خریداری کند. بعد از آن می‌توان گفت بسیاری قدرت‌های مطرح جهان غیرغربی به دنبال این دستاورد روس‌ها بوده‌اند، حتی ترکیه عضو ناتو که خواستش برای خرید اس‌۴۰۰ جنجالی است. در میان کشورهای منطقه، عربستان سعودی و قطر، دو سوی قائله خلیج فارس، هر دو خواهان این سامانه هستند. روسیه از آمادگی خود برای فروش این سامانه به ایران خبر داده، اما حتی اگر مساله مالی را کنار بگذاریم، اسرائیل که رابطه نظامی و امنیتی نزدیکی با روسیه دارد، احتمالا از تمام توان خود برای جلوگیری از صورت گرفتن این معامله استفاده می‌کند.

جنگنده‌های سوخوی ۳۰

این جنگنده روسی ساخت اواخر زمان شوروی از شاهکارهای کنونی نیروی هوایی روسیه است و بخش مهمی از توان نظامی سایر کشورها همچون چین، اندونزی و ویتنام. حتی ونزوئلا هم آن‌ها را خریداری کرده است. بیش از چهار سال پیش بود که حسین دهقان، وزیر دفاع وقت، هنگام سفر به مسکو از خواست ایران برای خرید این جنگنده‌ها خبر داد. اما این آرزو هنوز مسیر نشده است.

جی اف ۱۷

اما ایران اگر از پس خرج سوخوی برنیامد، احتمالا می‌تواند سراغ هواپیماهای جنگی «جی اف ۱۷» برود، محصول مشترک چین و پاکستان که برخی از قطعات آن مشابه هواپیماهای میگ روسی موجود در ایران هستند. این هواپیمای تک‌موتوره سبک‌وزن توانایی حمل موشک‌های هوا به هوا و هوا به زمین را دارد و اکنون بخش مهمی از نیرو هوایی پاکستان است. در سال ۲۰۱۷ یکی از این هواپیماها بود که پهپادی ایرانی را بر فراز بلوچستان پاکستان سرنگون کرد. کشورهایی همچون نیجریه و میانمار این هواپیما را به زرادخانه خود افزوده‌اند.

موشک دریایی یاخونت

مهم‌ترین موشکی که می‌تواند واقعیت نظامی ایران را دگرگون کند شاید یاخونت باشد: موشک کروز ضدکشتی باسرعت ماورا صوت. روسیه این موشک را درست پیش از آغاز جنگ داخلی سوریه به دمش فروخته بود و در طول جنگ نیز موارد بیشتری را تحویل حکومت اسد داد. ایران در طول آن جنگ بارها اثر این موشک را تجربه کرد. نه تنها دولت سوریه که حتی حزب‌الله لبنان نیز حداقل ۱۲ فروند موشک یاخونت دارد. ویتنام که ساحلی طولانی دارد نیز از این سلاح مهم برخوردار است. اما دو دلیل رسیدن ایران به این سلاح را دشوار می‌کند؟ اول این‌که تحویل یاخونت به ایران توسط روسیه معادلات قدرت در خلیج فارس را تغییر می‌دهد و بعید است، مسکو بخواهد چنین کاری انجام دهد. دوم این‌که استفاده از یاخونت به معنای حضور مستشاران نظامی روس در ایران خواهد بود که احتمالا با واکنش‌های منفی در ایران روبرو شود.

از این چهار مورد کلیدی که بگذریم «فهرست آرزوهای» ایران طولانی است: ناوهای جنگی ۷۰۰۰ تنی و زیردریایی‌؛ هواپیماهای لجستیکی و هلیکوپتر؛ فن‌آوری‌های اطلاعاتی و تجسسی تا ایران دیگر مثل صحنه سوریه نیازمند پشتیبانی هوایی همیشگی روس‌ها نباشد؛ موشک‌های هوا به هوا مثل آر ۷۷ روس (میان‌برد) یا پی‌ال ۱۵ چینی (دوربرد)؛ تانک‌های تی ۹۰ روسیه؛ رادارهای کاستا؛ مین‌های پیشرفته.

ولی موانع متعددی که از آن‌ها نام بردیم به این معنی خواهد بود که حتی در صورت انقضای تحریم‌ها هم ایران مشکلات بسیاری در تامین نظامی خود خواهد داشت؛ به‌خصوص اگر همچنان به کاهش تعهدات خود تحت برجام ادامه دهد، تا جایی که صبر اروپایی‌ها نیز به سر بیاید. در این میان اما استراتژی نظامی جمهوری اسلامی همچنان متفاوت از دولت‌های کلاسیک خواهد بود. در گزارش «موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک‌»‌ در سال ۲۰۱۷ می‌خوانیم که عملکرد نظامی ایران پس از لغو تحریم‌های تسیلحاتی همچنان «متمرکز بر حرکات غیرمستقیم، ابهام و صبر و اتکا بر نیروهای نیابتی» خواهد بود.

سوال این‌جا است که اگر در برنامه ایران برای استفاده از این نیروهای نیابتی هم اختلال ایجاد شود، چه بر سر استراتژی نظامی جمهوری اسلامی خواهد آمد؟