صدای برخورد مدام تیشه و سوهان بر کاشی‌های سنتی کارگاه کاشی‌سازی سنتی شرق مسجد جامع بزرگ هرات‌ــ یکی از بزرگ‌ترین بناهای تاریخی افغانستان‌ــ از فاصله چند متری به گوش می‌رسد. فعالیت این کارگاه کوچک که کاشی را به شیوه دوره تیموری تولید می‌کند، به دستان هنرمند چندین کاشی‌کاری وابسته است که با کمترین حقوق ماهانه، مشعل این صنعت کهن را روشن نگه‌ داشته‌اند.  

کاشی سنتی هرات هشت قرن قدمت دارد و اوج شکوفایی آن در دوره تیموریان بوده است، اما امروز شمار کسانی که روش تولید این گونه کاشی را می‌دانند، انگشت‌شمار است و بیم آن می‌رود که با دست کشیدن آن‌ها از کار، این صنعت به باد فراموشی سپرده شود. 

یکی از ویژگی‌های کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات این است که بر خلاف کشورهای دیگر، تمام مراحل ساخت کاشی بدون دخالت ماشین انجام می‌شود. 

در یکی از بخش‌های کارگاه کاشی‌سازی هرات، گل‌ رس در قالب‌ها ریخته و پس از خشک شدن و رنگ‌آمیزی به درون کوره منتقل می‌شود. امید نیک‌نام، مسئول کوره خشت‌پزی این کارگاه، است. او به ایندیپندنت فارسی گفت که به ادامه کار در کارگاه کاشی‌سازی علاقه بسیاری دارد، اما حقوقش ناچیز است.  

او افزود: «همه کاشی‌سازان مشکلات اقتصادی دارند و امیدواریم که حقوق ما هم بیشتر شود تا بتوانیم همچنان به کارمان ادامه بدهیم. اگر ما دست از کار بکشیم، کس دیگری در هرات نیست که این کار را پیش ببرد.» 

یکی از کاشی‌سازان مسن که نمی‌خواهد نامش ذکر شود، به ایندیپندنت فارسی گفت که از فرزندانش خواسته است به شغل کاشی‌سازی روی نیاورند، زیرا با این شغل نمی‌توان هزینه‌های سنگین زندگی را تامین کرد. 

او افزود: «من بیش از ۲۰ سال است که در بخش کاشی‌کاری معرق کار می‌کنم و وضعیت اقتصادی من همیشه بد بوده و هیچ کس به ما توجه نکرده است و نمی‌کند. من به کسی توصیه نمی‌کنم که به شغل کاشی‌سازی وارد شود.» 

دستمزد افرادی که در کارگاه کاشی سنتی هرات کار می‌کنند، کم است و با وجودی‌ که اغلب آن‌ها بیش از یک دهه سابقه کار دارند، ماهیانه کمتر از ۱۰۰ دلار حقوق دریافت می‌کنند.  

صدیق میر، مسئول فرهنگی استان هرات در غرب افغانستان، به ایندیپندنت فارسی گفت که ۲۴ نفر در بخش آثار تاریخی از جمله کارگاه کاشی سنتی مشغول کارند و آن‌ها تلاش کرده‌اند که برای بالا رفتن حقوق این افراد، ساعات‌ کاری را افزایش دهند. او افزود: «بازسازی بناهای تاریخی هرات سال‌ها طول می‌کشد زیرا هیچ نیرویی به کارگاه‌های کاشی سازی هرات افزوده نشده است. کسانی که هم کاشی سازی سنتی را بلدند، خیلی کم‌اند و دیگران نمی‌خواهند در این کارگاه کار کنند، چون حقوق آن کم است.» 

زمین‌لرزه‌های مرگبار مهرماه که هرات را لرزاند و به مرگ بیش از هزار نفر منجر شد، به بناهای تاریخی این شهر از جمله مسجد جامع بزرگ شهر هرات که با کاشی تزیین شده است، هم خساراتی وارد کرد. 

آمار رسمی نشان می‌دهد که در هرات بیش از ۷۰۰ بنا و اثر تاریخی وجود دارد که برای ترمیم و بازسازی، به کاشی‌ سنتی نیاز دارند، اما کارگاه کاشی سنتی هرات قادر به تامین نیازها نیست. 

فراگیری حرفه کاشی‌سازی سنتی دشوار و در عین حال زمان‌بر است و برای رشد آن در هرات هم چشم‌انداز روشنی دیده نمی‌شود و به همین دلیل برای فراگیری آن، تمایلی وجود ندارد. 

کاشی چگونه ساخته می‌شود؟ 

کاشی سنتی از خاک رس تولید و با رنگ‌های زرد، سفید، فیروزه‌ای و لاجوردی و با سرب، قلع، مس، سنگ، آهن و شیشه رنگ‌بندی می‌شود. در کارگاه هرات، کاشی‌ هفت‌رنگ، تک‌رنگ و معرق تولید می‌شود. 

کاشی معرق هرات مشهور است و در بناهای تاریخی استفاده می‌شود. برای ساخت این کاشی، تکه‌های کوچک و شکسته شده کاشی‌های رنگارنگ کنار هم قرار می‌گیرند و سطح جدیدی را با شکل و نمای ظاهر جدید ایجاد می‌کنند. 

اولین مرحله برای ساخت کاشی معرق، طراحی نقشه موردنظر روی کاغذ است. سپس نقشه برش می‌خورد و طبق رنگ‌بندی دلخواه روی کاشی‌های چسبانده می‌شود. سپس با استفاده از تیشه‌های مخصوص، تراش‌کاری کاشی صورت می‌گیرد و با استفاده از انوع سوهان، قسمت‌های اضافی کاشی صاف می‌شود. تکه کاشی‌ها تراش‌خورده با استفاده از دوغ‌آب گچ یا سیمان بهم متصل می‌شوند. یکی از ویژگی‌های کاشی معرق در قیاس به کاشی هفت‌رنگ، انعطاف‌پذیر بودن برای پوشش سطوح منحنی است. 

نقوش منحنی، هندسی، چند‌ضلعی‌ و آیات قرآن در ساخت کاشی معرق در کارگاه کاشی سنتی هرات متداول است. 

در دوره تیموریان، کاشی معرق در کانون توجه بود و با کاشی‌های شکسته و کوچک، نقوش متفاوتی در ابعاد بزرگ خلق می‌شد. مسجد جامع بزرگ شهر هرات نمونه‌ای از این سبک کاشی‌کاری اسلامی است.