حمله هفتم اکتبر حماس به اسرائیل و جنگی که در ۸۱ روز اخیر منطقه و جهان را درگیر خود کرده است، یکی از مهمترین رویداد خارجی مرتبط با جمهوری اسلامی در سال ۲۰۲۳ به‌شمار می‌رود که با زیر سئوال بردن روایت حکومت از «ایستادگی تا پای جان برای نیروهای مقاومت» برخی «خطوط قرمز» مورد ادعای تهران را بازتعریف کرد.

اما قبل از هفتم اکتبر و حمله حماس به اسرائیل و در گرفتن جنگ، تحول دیگری نیز مرتبط با جمهوری اسلامی در عرصه بین‌الملل اتفاق افتاده بود که چارچوب جدیدی از مناسبات تهران-واشینگتن را به نمایش گذاشت: عبور بی‌سروصدای دولت بایدن از برجام.

دولت بایدن در سال ۲۰۲۳، مذاکراتی را که خارج از موضوع برجام با تهران آغاز شده بود با شدت بیشتری دنبال کرد و در تابستان خبر مبادله زندانیان و آزادسازی میلیاردها دلار پول مسدود شده ایران در عراق و کره جنوبی را اعلام شد. گشایش روابط ایران و عربستان سعودی نیز در نیمه نخست سال ۲۰۲۳ اتفاق افتاد و در خلال آن رفت‌و‌آمدهای دیپلماتیک مقامات جمهوری اسلامی در منطقه بیشتر شد.

نظریه‌پردازان دولت بایدن امیدوار بودند که توافق‌های کوچک با تهران به جای مذاکرات بی‌نتیجه بر سر احیای توافقی که دیگر وجود ندارد، بتواند در سال انتخابات ریاست‌جمهوری پتانسیل تهدید‌های جمهوری اسلامی را کاهش دهد.

اما کمتر از سه هفته پس از اینکه قطر انتقال شش میلیارد دلار پول آزاد شده ایران به بانکی در دوحه را تایید کرد، حماس، گروه شبه‌نظامی مورد حمایت جمهوری اسلامی به اسرائیل حمله کرد.

موضع رسمی جمهوری اسلامی تا امروز بر این ادعا استوار بوده که «دخالتی در این حمله نداشته است». موضعی که دولت بایدن نیز آن را تایید می‌کند و به این ترتیب دو طرف راه را برای ادامه تعامل و حفظ شرایط کم‌تنش باز گذاشته‌اند. واکنش محتاطانه دولت بایدن به بیش از ۱۰۰ حمله گروه‌های نیابتی جمهوری اسلامی به نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه و حملات حوثی‌ها در دریای سرخ که پس از آغاز حمله اسرائیل به حماس در غزه اتفاق افتاده است، گواهی بر این مدعاست. جمهوری اسلامی نیز تا کنون از حضور مستقیم و علنی در میدان جنگ پرهیز کرده است. هرچند که همواره خطر اشتباه محاسباتی و خارج شدن شرایط از سطح تنش‌های کنترل شده وجود دارد.

سیاست مماشات و خشنودسازی دولت بایدن در سال ۲۰۲۳ به جمهوری اسلامی امکان داد که به‌طور همزمان هم از منافع اعلام نشدن رسمی پایان برجام بهره‌مند شود و هم در حوزه‌های دیگر گفت‌و‌گو از دمکرات‌های همواره نگران «واکنش تهران» امتیاز بگیرد.

۱۸ اکتبر ۲۰۲۳، در بحبوحه همان روزهای نخست جنگ اسرائیل و حماس، بند دیگری از غروب برجام فرارسید و تحریم‌های موشکی علیه جمهوری اسلامی ایران لغو شد.

بند غروب برجام درحالی اجرا شد که باتوجه به نقض تعهدات طرفین و اذعان کارشناسان، برجام به شکلی که روی کاغذ تعریف شده بود وجود ندارد.

درباره چرایی باقی ماندن ایران در برجام که به گفته حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، «هر چه می‌گذرد بی‌خاصیت‌تر می‌شود»، می‌توان به دیدگاه حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیشین جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد. او در اواخر ریاست‌جمهوری خود در تلاش برای توضیح مزایای باقی‌ماندن در برجام گفته بود: «یک سال دیگر در برجام بمانیم، صادر کننده سلاح می‌شویم.»

اشاره او به بند غروب برجام در  اکتبر ۲۰۲۰ بود که در آن تحریم‌های تسلیحات متعارف علیه جمهوری اسلامی لغو شد.

اکنون تحریم‌های موشکی نیز لغو شده و تا هفت ماه دیگر یعنی در جولای ۲۰۲۴، برخی محدودیت‌های مرتبط با آزمایش سانتریفیوژهای نسل ششم و هشتم برداشته می‌شود. دو سال بعد از آن هم قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که برجام ضمیمه آن است لغو می‌شود و این روند تا برچیده شدن همه محدودیت‌های دیگر ادامه می‌یابد.

سال ۲۰۲۳ نیز مانند دو سال قبل از آن در دوران ریاست‌جمهوری جو بایدن با تشدید فعالیت‌های هسته‌ای ایران و افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده همراه بود. در این مدت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در نقش منتشر کننده گزارش‌های نقض برجام و نظاره‌گر محدودتر شدن دسترسی بازرسان‌اش در تاسیسات هسته‌ای ایران عمل کرد.

بایدن پیش‌تر گفته بود که «برجام مرده اما مرگ آن اعلام نمی‌شود.»

البته دولت بایدن در سال ۲۰۲۳ هم جسارت اعلام رسمی شکست برجام را نداشت اما به تعهد خود بر تعامل با جمهوری اسلامی پایبند ماند و معامله را در کانال‌های دیگری پیگیری کرد.