هم‌زمان با غیبت فیلم‌های ایرانی در جشنواره کن ۲۰۲۳، فیلم جسورانه «آیه‌های زمینی» اثر مشترک علی عسگری، فیلمساز ساکن ایران، و علیرضا خاتمی، فیلمساز ساکن کانادا، در بخش «نوعی نگاه» روی پرده سینما رفته است. این فیلم هم‌زمان با جنبش مهسا امینی در ایران به صورت زیرزمینی فیلم‌برداری شد و از ایران مجوز پخش ندارد.

آیه‌های زمینی درواقع اپیزودهایی کوتاه از اساسی‌ترین و روزمره‌ترین نیازهای انسان ایرانی است که در کشورش پایمال می‌شود. این فیلم با لایه‌هایی از کمدی سیاه ۱۲ پلان را به تصویر می‌کشد که در هرکدام از آن‌ها فردی جلوی دوربین قرار دارد و دغدغه‌ای روزمره را زندگی می‌کند. هر پلان یک داستان مجزا و یک بازیگر دارد و واقعیت‌های تراژیکی را که مردم ایران با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، با حال و هوایی کنایه‌آمیز به تصویر می‌کشد.

یکی از پلان‌ها، داستان فیلم‌سازی را روایت می‌کند که برای گرفتن مجوز فیلم‌نامه به وزارت ارشاد رفته است. به گفته علیرضا خاتمی، این پلان واقعیتی است که خودش در ایران تجربه کرده و عینا آن را در فیلم انعکاس داده است. ایده آیه‌های زمینی نیز زمانی شکل گرفت که تولید یکی از فیلم‌های علیرضا خاتمی به سبب نیاز به مجوز فیلمبرداری در تهران متوقف شد.

پس از آن، او و علی عسگری تصمیم گرفتند که فیلمی بدون مجوز از جمهوری اسلامی بسازند و در آن ساختارهای قدرت را به چالش بکشند؛ ساختارهایی که به صورت سلسله‌مراتبی در بیشتر کسانی که جایی در سیستم دولتی یا حتی خصوصی ایران به کار مشغول‌اند، کم‌وبیش ظهور و بروز پیدا می‌کند. پس از شکل گرفتن این ایده در ذهن این دو کارگردان، فیلم‌نامه به سرعت آماده و فیلم‌برداری در عرض چندهفته آغاز شد. آیه‌های زمینی در میانه راه ساخت بود که جنبش مهسا امینی در ایران شکل گرفت و بنابراین علی عسگری و علیرضا خاتمی نیز تصمیم گرفتند تا با الهام از «زن، زندگی، آزادی» روایت‌های دیگری نیز به فیلم اضافه کنند. علیرضا خاتمی پیش از اکران فیلم در سالن دبوسی کاخ جشنواره روی صحنه رفت و گفت که زندگی همه ما به پیش و پس از این جنبش تقسیم شده و ساخت این فیلم نیز متاثر از همین جنبش بوده است.

پلان‌ها به صورت مناظره ضبط شده‌اند. فردی که در آن لحظه قدرت را در دست دارد، پشت دوربین نشسته است و با فردی که روبروی او نشسته و سوژه دوربین است، از همان موضع گفت‌و‌گو می‌کند که نشانگر این موضوع است که فردِ در موضع قدرت هرکسی می‌تواند باشد؛ هرکسی که نبض اساسی‌ترین امور انسان در دستان او می‌زند و می‌تواند هرکجا که بخواهد آن را از کار بیندازد. اپیزودها در اداره، مدرسه، پلیس، ثبت احوال، شرکت خصوصی و مکان‌هایی از این دست می‌گذرند و نشان می‌دهند که انسان ایرانی برای ساده‌ترین کارها چگونه با روندی پیچیده روبرو می‌شود.

نام فیلم از شعر فروغ فرخزاد با همین اسم الهام گرفته شده است. آیه‌های زمینی با تولد آغاز می‌شود، کودکی، جوانی و میان‌سالی را پشت سر می‌گذارد و با پیریِ در حال احتضار به پایان می‌رسد و نشان می‌دهد که چگونه یک سیستم توتالیتر می‌تواند همه ابعاد زندگی انسان‌ها را در هر سن و از هر جنسیتی که هستند، تحت تاثیر قرار دهد.

آیه‌های زمینی فیلمی بسیار ساده با پلان‌هایی ساده است که شاید از نظر تکنیک سینمایی چندان قابل توجه و خیره‌کننده نباشد؛ اما قصه‌هایی که در آن روایت می‌شود، مو به مو و بدون بزرگنمایی برای مخاطب ایرانی ملموس است و هرکس که تجربه زیستن در ایران را داشته باشد، حداقل یکی از آن‌ها را هم در خاطراتش دارد. به همین دلیل این فیلم می‌تواند با مخاطب ایرانی ارتباطی عمیق برقرار کند.

اما پلان آخر فیلم آرماگدون‌وار همه چیز را در هم می‌شکند و این پیام را به مخاطب می‌رساند که همین خرده قدرت‌نمایی‌هایی که در چنین سیستمی به وجود آمده‌اند می‌توانند همه چیز را به سوی نابودی بکشند.

«آیه‌های زمینی» سومین فیلم بلند علی عسگری است. او پیش از این با علیرضا خاتمی در فیلم «تا فردا» همکاری کرده بود. علی عسگری پیش‌تر با فیلم کوتاه «بیشتر از دو ساعت» و فیلم «سکوت» در جشنواره کن حضور داشت. علیرضا خاتمی نیز با فیلم «آیه‌های فراموشی» موفق شده بود که جایزه فیلمنامه جشنواره ونیز را در بخش «افق‌ها» دریافت کند. در آیه‌های زمینی، مجید صالحی، گوهر خیراندیش، صدف عسگری، حسین سلیمانی، اردشیر کاظمی، فائزه راد، سروین ضابطیان، ارغوان شعبانی و بهرام ارک نقش‌آفرینی می‌کنند.

بخش «نوعی نگاه» فستیوال کن از سال ۱۹۹۸ برای حمایت از فیلم‌سازان ملیت‌های مختلف شکل گرفته است. محمد رسول‌اف در سال ۲۰۱۷ برای فیلم «لرد» و علی عباسی (کارگردان فیلم «عنکبوت مقدس» که سال گذشته در بخش مسابقه کن اکران شد)، در سال ۲۰۱۸ با فیلم «مرز» موفق شدند که جایزه این بخش را به خانه ببرند. در کنار آیه‌های زمینی، در بخش «نوعی نگاه» هفتادوششمین جشنواره کن فیلم‌های قابل توجه بسیاری به نمایش گذاشته شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به «خداحافظ جولیا»، «سگ‌های شکاری» و «طبیعت عشق» اشاره کرد.