در یک سال اخیر، قفقاز به کانون جنگ و تنش در مرزهای شمالی ایران تبدیل شده است. سال گذشته جمهوری آذربایجان و ارمنستان بعد از سه دهه بار دیگر با یکدیگر وارد جنگ شدند. در جنگ سه دهه قبل، برتری با ارمنستان و شبه‌نظامیان ارمنی بود که هم کنترل جمهوری قره‌باغ (آرتساخ) را در اختیار گرفتند و هم مناطقی از خاک آذربایجان به تصرف آن‌ها درآمد؛ اما در جنگ سال گذشته برتری با آذربایجان بود که هم مناطق اشغال شده خود را از ارمنستان پس گرفت و هم تا مرز تصرف جمهوری قره‌باغ پیش رفت که با ورود روسیه و برقراری آتش‌بس بین طرفین، جنگ پایان یافت.

طبق توافق آتش‌بس در پایان جنگ سال گذشته، قرار شد که دالان لاچین بین ارمنستان و جمهوری ارمنی‌نشین قره‌باغ باز بماند و در مقابل، ارمنستان نیز اجازه دهد راه ارتباطی بین جمهوری آذربایجان و جمهوری نخجوان که جزئی از خاک آذربایجان است، از داخل خاک این کشور برقرار شود. اختلاف‌نظر باکو و ایروان سر این موضوع بروز تنش‌های جدید بین ارمنستان و آذربایجان و حتی جمهوری اسلامی ایران و ترکیه را سبب شد و پای روسیه نیز به وسط آمد. به‌گونه‌ای که در شرایط کنونی، به نظر می‌رسد یک بازی قدرت پنج‌ضلعی در قفقاز بین جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، جمهوری اسلامی ایران و روسیه شکل گرفته است. پنج کشوری که هر یک از زاویه‌ای متفاوت و با منافع خاص خود به این بازی می‌نگرند.

آذربایجان در پی ارتباط مستقیم با نخجوان و ترکیه است

در یک سال اخیر، آذربایجان خود را نسبت به ارمنستان در موضع برتر نظامی و سیاسی می‌بیند. این برتری در جنگ سال گذشته، باعث شد تا باکو بعد از سه دهه، در جنگ با ارمنستان پیروز شود و اراضی خود را از ارمنستان پس بگیرد. حالا جمهوری آذربایجان درصدد است از این برتری برای دسترسی مستقیم به جمهوری نخجوان استفاده کند.

جمهوری نخجوان که بخشی از خاک جمهوری آذربایجان است، به خاک اصلی آذربایجان دسترسی مستقیم زمینی ندارد و دسترسی بین این دو بخش از خاک این کشور فقط از طریق عبور از خاک ارمنستان یا ایران ممکن است. جمهوری آذربایجان که در سه دهه گذشته عمدتا از طریق خاک ایران به جمهوری نخجوان متصل بوده است، حالا می‌خواهد «دالان زنگ‌ِزور» در داخل خاک ارمنستان را که تحت کنترل جمهوری آذربایجان باشد، به ایروان تحمیل کند؛ اما ارمنستان معتقد است که اگرچه طبق توافق آتش‌بس، باید راه و مسیر ارتباطی در اختیار جمهوری آذربایجان قرار دهد، این الزاما به معنای یک دالان تحت کنترل جمهوری آذربایجان نیست.

باکو اعلام کرده که اگر قرار است دالان «لاچین» را برای ارتباط ارمنستان با جمهوری قره‌باغ به ارمنستان داده شود، ارمنستان هم باید دالان «زنگِ‌زور» را به آن‌ها بدهد. دالان زنگ زور نزدیک خط مرزی میان جمهوری اسلامی ایران و ارمنستان است و احداث چنین دالانی می‌تواند آذربایجان را از عبور از خاک ایران برای رسیدن به جمهوری نخجوان بی‌نیاز کند. ضمن اینکه اگر این دالان برقرار شود، جمهوری آذربایجان به‌طور مستقیم و زمینی و با عبور از ارمنستان و جمهوری نخجوان یک راه ارتباطی مستقیم و همیشگی با ترکیه، مهم‌ترین متحد خود، بازخواهد کرد.

ارمنستان قدرتمند در ۱۹۹۰، ضعیف در ۲۰۲۱

تردیدی نیست که ارمنستان حالا نسبت به جمهوری آذربایجان در موضع ضعیف‌تری قرار دارد. ضعفی که در نتیجه شکست در جنگ سال گذشته حاصل شده است. ارمنستان به توافق آتش‌بس با جمهوری آذربایجان نیاز داشت؛ چون نیروهای آذربایجان به‌طور مستمر در حال پیشروی بودند و این خطر وجود داشت که ارمنستان و شبه‌نظامیان ارمنی مناطق بیشتری را از دست بدهند. حالا ارمنستان خود را تحت فشار آذربایجان و ترکیه می‌بیند تا با گشودن یک دالان از خاک اصلی آذربایجان به‌سوی جمهوری نخجوان موافقت کند.

نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، که بعد از شکست در جنگ سال گذشته موقعیت شکننده‌ای در ارمنستان دارد، نمی‌خواهد با پذیرش احداث چنین دالانی به موقعیت سیاسی خود در داخل کشور آسیب بیشتری وارد کند. ضمن اینکه تمام سیاستمداران ارمنستان بر این حقیقت واقف‌اند که ایجاد چنین دالانی اعطای یک امتیاز راهبردی به آذربایجان است؛ ولی این سیاستمداران و از جمله جریان حاکم در ارمنستان، خوب می‌دانند که با وجود نیازارمنستان و ارمنی‌ها به حفظ دالان لاچین برای دسترسی به جمهوری قره‌باغ، ممکن است مجبور باشند حق احداث دالان مشابهی را به جمهوری آذربایجان واگذار کنند. وضعیتی که تاکنون در برابر آن مقاومت کرده‌اند و امیدوارند فشارهای جمهوری اسلامی ایران و روسیه مانع از پیشبرد اهداف آذربایجان در این مورد شود.

روسیه، قدرت توازن‌بخش قفقاز

روسیه در جنگ سال گذشته بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان نشان داد که هنوز مهم‌ترین قدرت تعیین‌کننده در قفقاز است. به‌رغم اقدام‌های دیپلماتیک بین‌المللی برای متوقف کردن جنگ، این جنگ فقط هنگامی متوقف شد که روسیه وارد میدان شد و جمهوری آذربایجان را به توقف پیشروی و ارمنستان را به دادن امتیازاتی به آذربایجان مجبور کرد. با این اقدام، روسیه به همه قدرت‌های بین‌المللی نشان داد که اگرچه سه دهه از سقوط اتحاد شوروی می‌گذرد، این مسکو است که هنوز در قفقاز حرف اول را می‌زند.

روسیه هم بانی آتش‌بس بود و هم نیروی ناظر بر آتش‌بس را فراهم کرد. حالا نیز اگر آذربایجان و ارمنستان بخواهند اختلاف‌های خود را کنترل و مدیریت کنند، باز هم نگاه اول به‌سوی کرملین است. در سه دهه اخیر، باکو به ترکیه نزدیک‌تر شده اما می‌داند هر نوع تغییر در جغرافیای سیاسی منطقه، بدون جلب موافقت روس‌ها، دشوار به نظر می‌رسد. ارمنستان نیز می‌داند که در دوره ضعف کنونی، اگر با روسیه همراهی لازم را نشان ندهد، می‌تواند آسیب‌پذیرتر از شرایط کنونی شود و امتیازات بیشتری از دست بدهد. در چنین شرایطی بعید به نظر می‌رسد روسیه با وضعیتی موافقت کند که افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز و کاهش نیاز آذربایجان به روسیه را سبب شود؛ زیرا این نیازمندی باکو و ارمنستان به روسیه کارت برنده مسکو در قفقاز است.

ترکیه در پی دسترسی مستقیم به قفقاز و آسیای مرکزی است

هدف مهم ترکیه افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی در قفقاز و آسیای مرکزی است. ترکیه خود را برادر بزرگ‌تر ملت‌های ترک‌زبان قفقاز و آسیای مرکزی می‌داند و با حمایت نظامی از آذربایجان در جنگ سال گذشته، هم محبوبیت خود در جمهوری آذربایجان را افزایش داد و هم خود را به‌عنوان یک بازیگر موثر منطقه‌ای در قفقاز تثبیت کرد.

ترکیه حالا از ایده آذربایجان برای دسترسی مستقیم به جمهوری نخجوان حمایت می‌کند، چون این موضوع نه‌فقط تقویت موقعیت آذربایجان به‌عنوان دوست ترکیه است، بلکه به ایجاد یک راه مستقیم بین ترکیه و تمامی بخش‌های خاک جمهوری آذربایجان و دسترسی ترکیه به دریای خزر و آسیای مرکزی منجر می‌شود. رزمایش‌های نظامی ترکیه و جمهوری آذربایجان در عمل نوعی استفاده از اهرم نظامی برای پیشبرد این راهبرد است. با وجود تمامی این‌ها، ترکیه می‌داند که آستانه صبر و تحمل و خط قرمزهای روسیه در قفقاز کجا است و بعید است خطر عبور از این خط قرمزها و رویارویی با روسیه را بپذیرد.

جمهوری اسلامی ایران از تغییر جغرافیای سیاسی منطقه نگران است

جمهوری اسلامی ایران که از همکاری‌های نظامی اسرائیل و جمهوری آذربایجان نگران است، با ایجاد دالان بین جمهوری آذربایجان و نخجوان مخالف است و چنین موضوعی را تغییر جغرافیای سیاسی منطقه می‌داند. این کشور با اجرای مانور نظامی اراده خود برای مخالفت با آن را نشان داده است.

جمهوری اسلامی ایران نگران است که چنین دالانی دسترسی مستقیم ایران به خاک ارمنستان را قطع کند. از نگاه تهران، چنین دالانی به معنای بی‌نیازی آذربایجان به ایران برای دسترسی به نخجوان هم خواهد بود. نیازی که در سه دهه گذشته باعث شده است تا دستان باکو زیر ساطور جمهوری اسلامی ایران باشد. علاوه بر این، از نگاه جمهوری اسلامی ایران، احداث چنین دالانی به تقویت ترکیه، رقیب منطقه‌ای ایران، می‌انجامد و تهران از این امر هم راضی نخواهد بود. جمهوری اسلامی ایران امیدوار است روسیه در مقابل آذربایجان و ترکیه فعالانه‌تر عمل شود.

چنین منافع متضادی بین پنج بازیگر اصلی قفقاز باعث شده است که نه‌ تنها تنش‌ها در این منطقه کنترل و مدیریت نشود، بلکه در ماه‌های گذشته رو به افزایش برود و حتی به شاخ‌وشانه کشیدن کشورهایی مانند ایران و آذربایجان برای یکدیگر هم منتهی شود.