دعوای نمادهای دینی و سکولار در ترکیه سابقه درازی دارد؛ حداقل صد و پنجاه سال. مهم‌ترین بروز این تنش نمادین در سال گذشته البته به مسجد بدل کردن موزه و معبد بسیار معروف ایاصوفیه در قلب تاریخی استانبول بود. با مسجد کردن ایاصوفیه، رجب طیب اردوغان در واقع مکانی را که آتاتورک به عنوان نمادی برای لاییک شدن ترکیه، از مسجد به موزه بدل کرده بود، به وضعیت پیش از تاسیس جمهوریت بازگرداند. حالا اردوغان مسجدی بزرگ در بخش دیگری از قلب تاریخی استانبول، یعنی میدان تقسیم، تاسیس کرده است و گام مهم دیگری در این دعوای نمادین و جدال برای کنترل فضای شهری برداشته است. مسجد تقسیم در ۲۸ مه ۲۰۲۱ با حضور بسیاری از مقام‌های ارشد، و با اقامه نماز جمعه به امامت وزیر دیانت، افتتاح شد.

دهه نود میلادی؛ آغاز قدرت گرفتن اسلامگرایان

در مراسم نماز جمعه افتتاح مسجد تقسیم، اردوغان گفت: «ساختن این مسجد حاصل یک جنبش یک و نیم قرنی [جنبش اسلامگرایی از اواخر دوره عثمانی تاکنون] است... مسجد تقسیم حالا جای مهمی را در میان نمادهای استانبول یافته است.» 

در دهه ۹۰ میلادی، زمانی که اردوغان شهردار استانبول از حزب اسلامگرای رفاه بود و جریان اسلامگرایی در حال تجدید قوا و رویش، تنش نمادین میان اسلامگرایان و آتاتورکچي‌های سکولار در ترکیه اوج گرفت. آن زمان، لاییک‌ها قدرت را در ارتش و بسیاری نهادهای حکومتی، همچون قوه قضاییه، در دست داشتند. چنان که اردوغان در مراسم افتتاح مسجد تقسیم گفته است، «در آن زمان حتی اتاقی برای نماز خواندن مومنان نبود و باید روی روزنامه‌ای بر کف زمین نماز می‌خواندند.» اردوغان اشاره کرده است که همان زمان فکر ساختن مسجد در ذهنش جرقه خورده است.

در طراحی جدید شهری میدان تقسیم و خیابان معروف استقلال، مسجد تقسیم در برابر مرکز فرهنگی آتاتورک که در آن سوی میدان  قرار دارد، ساخته شده است؛ گویی قرار است بنای یادبود آتاتورک به نوعی کوچک‌تر جلوه داده شود و تحت‌الشعاع قرار گیرد. معماران مسجد جدید، شفیق بیرکیه و سلیم دالامان، همان دو معماری هستند که کاخ جدید ریاست‌جمهوری اردوغان در بش‌تپه آنکارا را طراحی کرده‌اند. در مراسم افتتاح مسجد تقسیم هم دقیقا مانند مراسم بازگشایی ایاصوفیه به عنوان مسجد، گفتمان فتح استانبول به دست سلطان محمد فاتح و تبدیل این شهر از یک مرکز فرهنگی غیراسلامی و مسیحی به پایتخت خلافت اسلامی، مورد تاکید فراوان قرار گرفت. چنان که علی ارباش، رئیس سازمان دیانت ترکیه، در نماز جمعه‌ای که در آن مسجد اقامت کرد، به عمد آیاتی از سوره فتح (انا فتحنا لک فتحا مبینا...) قرائت کرد.

اعتراضات گزی و تاسیس مسجد تقسیم

یکی از معانی سخنان ظفرمندانه اردوغان در مراسم بازگشایی، ادعای پیروزی بر «جنبش پارک گزی» است. طرح تخریب پارک گزی، در مجاورت مسجد کنونی در میدان تقسیم به قصد تاسیس یک مرکز خرید، در سال ۲۰۱۳ به اعتراضات سیاسی-زیست‌محیطی گسترده گروه‌های چپ ترکیه و بسیاری از مخالفان در استانبول و سایر شهرهای ترکیه منجر شد. دولت اردوغان وقتی کنترل اوضاع را  در دست گرفت، از «اعتراضات گزی» با عنوان کودتا یاد کرد و معترضان را به سختی تنبیه و سرکوب کرد. عثمان کاوالا، میلیونر خیّر و منتقد ترک که به‌رغم درخواست دادگاه حقوق بشر اروپا برای آزادی‌اش،  اکنون پرونده جدیدی برای او تشکیل شده است، از سوی حکومت متهم به دست داشتن در «کودتای پارک گزی» و حتی کودتای تابستان ۲۰۱۶ است.

شاید بشود گفت که ساختن مسجد تقسیم فواید امنیتی هم برای ائتلاف حاکم بر ترکیه دارد. در سال‌های پیش از کودتای ۲۰۱۶، میدان تقسیم و خیابان استقلال همیشه محلی برای اعتراضات قشر سکولارتر ترکیه بود و همزمان، بسیاری از مردمی که سبک زندگی لاییک و عرفی دارند، در محله‌های اطراف این مسجد و منطقه بی‌اوغلو و جهانگیر و ... زندگی می‌کردند و می‌کنند.

در زمان جنبش گزی، رسانه‌های نزدیک به دولت تبلیغ فراوان کردند که معترضان ضددین هستند؛ آنقدر ضددین که در مسجدهای منطقه مشروبات الکلی مصرف کرده‌اند! این شایعات به بهانه‌ای برای سرکوب بیشتر معترضان گزی بدل شد. حالا اردوغان در گشایش مسجد تقسیم وعده داده است که به زودی مسجدی با نام باراباروس خیرالدین‌پاشا در محله بشیکتاش، یکی دیگر از مراکز اصلی اعتراضات گزی، بنا کند تا آنجا را هم از وضعیت «بی‌معبد و بی‌عبادتخانه» بودنش خارج کند. می‌شود حدس زد که با ساخته شدن این مساجد، حضور اعضای برخی طریقت‌های مذهبی و افرادی با باورهای شدیدا محافظه‌کار (به عنوان حامیان اردوغان و ائتلاف حاکم) در مراکز تاریخی استانبول  باز هم بیشتر خواهد شد. به گفته خود دولت، یک هدف ساخت مسجد آن است که صدای اذان و «حی علی‌الصلاه» در خیابان استقلال، جایی که بسیاری میخانه‌ها و رستوران‌ها در آن قرار دارند و از مراکز توریستی است، بیش از پیش طنین‌انداز شود. باز هم دعوای نمادهاست. در فضایی شهری که در دهه‌های گذشته چه بسا در آن اسلامگرایان به سبب غلبه نمادهای لاییسیته احساس از خودبیگانگی می‌کردند، امروز قرار است  مذهبی‌ها دست بالا را داشته باشند و قشر سکولار و احیانا چپ، بیشتر به حاشیه رانده شوند. می‌شود حدس زد که با احداث این مساجد، رخدادهای اعتراضی شبیه به جنبش خیابانی گزی باز هم دشوارتر خواهد شد و حتی در صورت رخداد چنان حوادثی، امکان بسیج هواداران مذهبی دولت به بهانه حضور در مساجد راحت‌تر خواهد بود. 

پروژه ساختن مسجد تقسیم البته پس از کودتای ۲۰۱۶ و در سال ۲۰۱۷ آغاز شد، و همان زمان هم جنجال‌ها و واکنش‌های متعددی در میان مخالفان برانگیخت. منتقدان می‌گویند که اردوغان با ساختن این مسجد و گسترش نمادهای اسلامی سنی در حوزه عمومی، قصد دارد دوقطبی‌های هویتی جدید ایجاد کند و  با گسترداندن آن از طریق شبکه رسانه‌های شبکه حامی دولت، و در نهایت برانگیختن احساسات و آرای قشر مذهبی ترکیه و به پیروزی مجدد در انتخابات ۲۰۲۳دست یابد.  

دولت اردوغان مواجه با بحران اقتصادی، کرونا، و افشاگری‌های سدات پکر

منتقدان می‌گویند مشکل اصلی امروز ترکیه ساختن یا نساختن مسجد و عبادتخانه نیست. استانبول کم مسجد برای عبادت ندارد. امروز ترکیه در سایه بحران اقتصادی  قرار دارد و لیره ترک به کمترین ارزش خود در تاریخ ترکیه رسیده است. بحران کرونا و ناتوانی دولت در کنترل بحران و افزایش میزان مرگ و میرها در ماه‌های اخیر هم به نوبه خود بر نارضایتی عمومی افزوده است. با این حال، دولت با برجسته کردن مسایل فرعی و نمادین، به دنبال انحراف افکار عمومی از این مشکلات است.

این روزها افشاگری‌های ویدیویی سدات پکر به یکی از مهم‌ترین چالش‌های ائتلاف حاکم بر ترکیه بدل شده است. سدات پکر از رهبران سابق مافیا و جرایم سازمان یافته در ترکیه است که سابقه همکاری با دولت و نهادهای امنیتی را هم در کارنامه خود دارد. او اکنون فراری است و گفته می‌شود در امارات متحده عربی به سر می‌برد و از آنجا ویدیوهایی تفصیلی در یوتیوب منتشر می‌کند.

تاکنون حداقل هفت بخش از این ویدیوهای افشاگرانه منتشر شده است و هر ویدیو به طرزی بی‌سابقه، از سوی میلیو‌ن‌ها نفر در ترکیه و سراسر جهان دیده می‌شود. مباحث سدات پکر به یکی از مهم‌ترین موضوعات بحث رسانه‌های ترکیه، چه مخالف و چه حتی دولتی، بدل شده است.

سدات پکر در افشاگری‌های خود، سلیمان سویلو، وزیر کشور کنونی از آک پارتی و از نزدیکان دولت باغچه‌لی و اردوغان، محمت آغار، رئیس پلیس و وزیر کشور ترکیه در سال‌هایی از دهه ۹۰ میلادی، و ارکام ییلدیریم، فرزند بنعلی ییلدیریم، آخرین نخست‌وزیر ترکیه و وزیر سابق حمل و نقل ترکیه و فرد بسیار نزدیک به اردوغان، را هدف قرارداده است. 

از اتهامات سدات پکر به محمت آغار آن است که در دهه‌ ۹۰ میلادی، زمانی که آغار وزیر کشور بوده است، از پکر و برادرش برای ترور روزنامه‌نگار ترک قبرسی با نام کوتلو آدالی (کشته شده به تاریخ ۶ ژوئیه ۱۹۹۶) طلب همکاری کرده بوده است. دادگاه حقوق بشر اروپا در تاریخ ۳۱ مارس ۲۰۰۵ دولت ترکیه را به سبب انجام ندادن تحقیقات کافی در مورد عاملان جنایت کوتلو آدالی، به ۹۵ هزار یورو جریمه متهم کرده بود. در پی این سخنان افشاگرانه سدات پکر، برادر او، آتیلا پکر، در منطقه موغلی در ترکیه بازداشت شد.

پکر همچنین در یکی از آخرین ویدیوهای خود مدعی شده است که ارکام  ییلدیریم، پسر بنعلی ییلدیریم (که در زمان حاضر از ثروتمندان ترکیه است)، در ابتدای سال جاری میلادی برای ایجاد یک گذرگاه دریایی جدید قاچاق مواد مخدر از آمریکای لاتین به ترکیه و از آنجا به اروپا، به ونزوئلا سفر کرده بوده است. خانواده ییلدیریم این ادعاها را رد کرده‌اند و علیه سدات پکر اعلام جرم کرده‌اند. به گفته بنعلی ییلدیریم، سفر فرزندش در اواخر سال گذشته به ونزوئلا هیچ ربطی به اتهام مواد مخدر ندارد و همه اتهامات دروغ است.