از زمان آغاز ریاست‌جمهوری جو بایدن، شاهد جهت‌گیری‌های تازه‌ای در سیاست خارجی آمریکا بوده‌ایم. به عقیده برخی از کارشناسان و ناظران، این تغییرات اغلب در جهت معکوس اقدام‌های رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، دونالد ترامپ، است که برای ایالات متحده هزینه‌زا بوده و بیشتر با حیثیت بین‌المللی و جایگاه این کشور به عنوان یک ابرقدرت تعارض داشته است و به همین دلیل باید اصلاح شود.

خروج از تعهدها و پیمان‌های بین‌المللی و رهیافت سوداگرانه برای حل برخی مسایل جهانی در سنت دیپلماسی بین‌المللی چندان سابقه نداشته و مورد تایید همه اندیشمندان و دست‌اندرکاران سیاست بین‌المللی نیست. شاید به همین دلیل است که دولت بایدن می‌کوشد برخی از آن سیاست‌ها را دگرگون و با جهت‌گیری‌های نوینی جایگزین کند.

جهان‌بینی دولت بایدن با دونالد ترامپ متفاوت است؛ اگرچه ممکن است گفته شود در برخی زمینه‌ها اقدام‌های ترامپ به لحاظ اقتصادی سودآوری‌های کوتاه‌مدت هم داشته است. برخی از منتقدان همان سودآوری را در درازمدت فاقد دوام دانسته و برای رهیافت چندجانبه‌گرایی و باقی‌ماندن در جایگاه یک ابرقدرت جهانی اولویت بیشتری قایل هستند. به عبارت دیگر، نمی‌خواهند با شعار «اول آمریکا»‌، خواسته یا ناخواسته، دیواری بین آمریکا و جهان کشیده شود.

جو بایدن در عرصه‌هایی که تا به امروز دست‌کم دو بُعد آن قابل رویت بوده است، خواهان تغییراتی است که هم به تثبیت توان نظامی، فناوری و اقتصادی آمریکا در سطح بین‌المللی منجر شود و هم به موازات آن حیثیت و جایگاه آمریکا و آمریکاییان را در عرصه سیاسی و ژئوپولیتیکی بازسازی کند. اما رسیدن به چنین اهدافی با دو گروه مانع تئوریک و عملی روبه‌رو است: نخست اینکه در داخل آمریکا و در میان دو حزب سیاسی کنگره در مورد راه‌های دستیابی به اهداف رئیس‌جمهوری اتفاق نظر وجود ندارد، در بُعد جهانی نیز با رقابت چین و روسیه و تا حدودی هم احتیاط قدرت‌های اروپایی، مواجه است.

تمرکز این نوشتار بر رقابت روسیه است که در چند سال اخیر با شیوه‌های گوناگون بر سر راه تحقق اهداف آمریکا قرار گرفته است. اگرچه اعلام متعهد ماندن آمریکا در پیمان اقلیمی پاریس و سازمان بهداشت جهانی زمینه‌های همکاری بین مجموعه غرب و آمریکا از یک طرف و چین و روسیه از طرف دیگر را  فراهم کرده، ولی در بسیاری از زمینه‌های دیگر رقابت بین روسیه و آمریکا تشدید شده است.

رقابت در فضا 

روس‌ها می‌خواهند تا سال ۲۰۳۰ یک کشتی فضایی را پرتاب کنند که بتواند از کره ماه به سیاره مشتری سفر کند. این کشتی فضایی از انرژی هسته‌ای استفاده خواهد کرد. در حال حاضر کشتی‌های فضایی از انرژی خورشیدی استفاده می‌کنند ولی مقام‌های ناسا در آمریکا معتقدند برق اتمی می‌تواند زمان سفر رفت و برگشت را از حدود سه سال به دو سال کاهش دهد. آمریکا امیدوار است تا سال ۲۰۲۷ یک رآکتوراتمی ۱۰ کیلوواتی را با یک ماه نورد در سطح کره ماه قرار دهد. گرچه آمریکایی‌ها در گذشته از انرژی اتمی برای ماه‌نورد و مریخ‌نورد استفاده کرده‌اند، ولی تاکنون در فضا رآکتور اتمی نداشته‌اند.

رقابت در زمین

هفته پیش روس‌ها بمب‌افکن‌های اتمی به سوریه اعزام کرده‌اند تا آن‌چنان که خود می‌گویند برای اهداف آموزشی به کار گرفته شود. روز سه‌شنبه ۲۵ ماه مه، آسوشیتد پرس به نقل از مقام‌های نظامی روسیه اعلام کرد سه بمب‌افکن روسی از نوع توپولوف (TU-22M3) که «ناتو» آن را با نام «بک فایرBackfire» می‌شناسد، برای اهداف آموزشی به پایگاه هوایی «حمیمیم» واقع در استان ساحلی لاذقیه درسوریه پرواز کردند. این بمب‌افکن‌ها می‌توانند بمب اتمی حمل کنند و تا کنون پروازهای آموزشی بر فراز دریای مدیترانه نیز انجام داده‌اند.

در پی حمایت روسیه از رژیم بشار اسد در سوریه، روس‌ها توانستند از سپتامبر سال ۲۰۱۵ به این طرف قدرت نظامی و رزمی خود را در منطقه مستقر کنند. با بهره‌برداری از منطقه ساحلی لاذقیه و در اختیار داشتن پایگاه حمیمیم، روسیه می‌تواند کنترل و حضور خود را در منطقه مدیترانه تقویت کند. مقام‌های نظامی روسیه گفته‌اند برای پرواز این‌گونه بمب‌افکن‌ها طول باند فرودگاه را افزایش داده و یک باند دوم را نیز نوسازی کرده‌اند. آسوشیتد پرس به نقل از رسانه‌های روسی مدعی است این هواپیماها می‌توانند نوسازی شوند و آخرین موشک‌های مافوق صوت را با خود حمل کنند. دامنه پروازی این بمب‌افکن‌ها حدود ۵ هزار کیلومتر است. با توجه به اینکه عملیات عمده نظامی در سوریه به پایان رسیده، حضور و مانور این بمب‌افکن‌ها تحول جدیدی است که نشان از اهداف درازمدت روسیه دارد و برای کشورهای منطقه و اعضای ناتو نگران‌کننده است.

در چنین اوضاع و احوالی، دو هفته پیش (پنجشنبه ۱۳ ماه مه) نیروهای روسی از ادامه مسیر یک کاروان نظامی ایالات متحده در سوریه جلوگیری کردند و کاروان را به عقب برگرداندند. ظاهرا شش خودرو زرهی آمریکایی از نوع MRAP در منطقه حَسَکه  که تحت کنترل کُردها است حرکت می‌کردند. نیروهای روسی این حرکت را هماهنگ نشده و بدون اطلاع قبلی توصیف کردند و مانع ادامه مسیر آنان شدند. اصولا مسکو حضور نیروهای نظامی ایالات متحده در سوریه را غیرقانونی دانسته، ولی خود حمایت از بشار اسد را قاطعانه با تکیه بر ابزار نظامی‌ای که در اختیار دارد مزیت انحصاری روسیه می‌داند. استدلال روس‌ها این است که حضور نیروهای آمریکا در مناطق تحت کنترل روس‌ها موجب رادیکال شدن نیروهای درگیر و تصاعد درگیری می‌شود. 

امنیت سایبری و مسایل حقوق بشر

روسیه و ایران به دفعات به عنوان مداخله در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا مورد نکوهش قرار گرفته‌اند. اما شاید اختلاف ایالات متحده با روسیه بر سر حمایت از مجرمان سایبری سابقه‌دارتر باشد. معمولا در موارد جرایم سایبری دولت‌ها به طور مستقیم عمل نمی‌کنند بلکه خاک یک کشور به عنوان پناهگاه گروه‌های خرابکار سایبری مورد استفاده قرار می‌گیرد و کشور حامی به‌هیچ‌وجه در مورد حل قضیه با طرف مقابل همکاری نمی‌کند. کمپانی مایکروسافت پنجشنبه، ششم خرداد، در گزارشی از حمله هکرهای روس به سازمان‌های دولتی و غیردولتی در ایالات متحده خبر داد.

بنا به این گزارش، نزدیک به سه هزار آدرس ایمیل از بیش از ۱۵۰ سازمان هدف قرار گرفته است.

موردی دیگر قضیه گروه «طرف تاریک Dark Side» است که گفته می‌شود در روسیه پناه گرفته و پس از اینکه کامپیوترهای خطوط لوله سوخت مناطق مرکزی و شرق آمریکا موسوم به Colonial Pipeline را حک کردند تا با دریافت مبالغ هنگفتی پول اجازه راه افتادن جریان عبور سوخت را بدهند، به یک‌باره در داخل روسیه ناپدید شدند. مقام‌های امنیت سایبری و ضد جاسوسی آمریکا معتقدند این گروه ممکن است زمانی دیگر و تحت چتر حفاظتی دیگری بازگردند در حالی‌که روسیه به عنوان رقیب ژئوپولیتیکی ایالات متحده بر ای جلوگیری از فعالیت یا تکثیر اینگونه گروه‌ها هیچ اقدام یا همکاری نمی‌کند.

پخش اطلاعات نادرست برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی یا تغییر نتایج رویدادهای سیاسی مانند انتخابات از دیگر ابعاد رقابت سایبری بین دولت‌ها است که در دنیای مجازی و به ویژه آمریکا و روسیه روی می‌دهد اما می‌تواند تاثیرات مخربی بر سیاست و جامعه داشته باشد. 

گزارش چند روز پیش «فیس‌بوک» از تلاشی سازماندهی ‌شده توسط دولت‌های ایران، روسیه و چین نشان می‌دهد چگونه این کشورها در فضای سایبری برای تاثیرگذاری بر فرآیندهایی مانند انتخابات در کشورهای دموکراتیک غربی و به ویژه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا عمل کرده‌اند. این در حالی است که در هیچ‌یک از این سه کشور فرآیند انتخابات اصولا دموکراتیک نیست و حتی پلتفورم‌هایی که به اینترنت نیاز دارند مانند فیس‌بوک و اینستاگرام و غیره توسط نیروهای امنیتی این کشورها فیلتر می‌شوند و به شدت در جهت محدودسازی آزادی‌ها تحت کنترل قرار دارند یا مانند چین کاملا مسدود هستند.

گزارشی که به تازگی از طرف فیس‌بوک منتشر شد نشان می‌دهد این موسسه از سال ۲۰۱۷ توانسته است شبکه‌هایی از کاربران جعلی را از ۵۰ کشور مختلف کشف کند. روسیه و ایران در صدر این جدول قرار دارند. گزارش فیس‌بوک نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۷ روسیه از طریق شبکه‌های جعلی موفق شده است ۱۲۶ میلیون کاربر فیس‌بوک را هدف قرار دهد. 

حقوق بشر شاخه دیگری از منازعات بین ایالات متحده و روسیه است. بهترین نمونه آن نحوه رفتار روسیه با چهره شاخص مخالفان، آلکسی ناوالنی یا مسمومیت‌های متعدد چهره‌های مخالف روسیه در خارج از کشور است که در جهان امروز جای ترورهای مستقیم مخالفان را گرفته است. گرچه نفوذ و تبلیغات موضوع جدیدی نیست، اما در سال‌های گذشته استفاده از اینترنت برای تاثیرگذاری در افکار عمومی رشد چشمگیری داشته است. کارزارهای انتشار اطلاعات غلط در راستای کاهش اعتماد مردم به نهادهای مدنی و به انحراف کشاندن بحث‌های اجتماعی صورت می‌گیرد ولی هدف نهایی آن تضعیف حاکمیت و ایجاد بحران داخلی است به نحوی که کشور در قبال بحران‌های خارجی توان و فرصت‌های مناسب را از دست بدهد.

ملاقاتی از نوع دیگر 

در چنین شرایطی قرار است نخستین ملاقات رسمی بین جو بایدن و ولادیمیر پوتین در روز ۱۶ ماه ژوئن در ژنو صورت بگیرد. در واقع جو بایدن متعاقب نشست هفت کشور بزرگ دنیا (G7) که برای نخسین بار در دو سال اخیر به صورت حضوری در لندن انجام خواهد شد با سران کشورهای ناتو، اتحادیه اروپا مذاکره و سپس به ژنو (سوییس) می‌رود تا با ولادیمیر پوتین ملاقات کند. بنا بر آنچه توسط جن ساکی، سخنگوی مطبوعاتی کاخ سفید، اعلام شده گفت‌وگوی بایدن و پوتین شامل طیفی از موضوع‌های مهم خواهد بود زیرا ما خواهان این هستیم که رابطه بین دو کشور «ثبات» داشته و «قابل پیش‌بینی» باشد. این سخنان با بیانیه کرملین تطبیق می‌کند که حاکی از ملاقات و گفت‌وگوی سران دو کشور درباره موضوع‌هایی است که با «ثبات استراتژیک، حل منازعات منطقه‌ای و همه‌گیری کووید-۱۹» مرتبط است.

در آخرین ملاقات حضوری بین ولادیمیر پوتین و دونالد ترامپ که حدود سه سال پیش صورت گرفت، دونالد ترامپ به‌رغم اظهارات صریح منابع اطلاعاتی آمریکا در مورد اینکه مسکو در انتخابات ۲۰۱۶ مداخله داشته، از پوتین حمایت کرد. در انتخابات اخیر که جو بایدن در آن برنده شد نیز بار دیگر بحث مداخله روسیه و ایران به عنوان دو کشور عمده‌ای که با استفاده از فضای مجازی در امر انتخابات آمریکا مداخله کردند مطرح بوده است.

در حال حاضر مسکو از اقدام ایالات متحده برای برداشتن تحریمی که برای تکمیل شاه‌لوله انتقال گاز طبیعی «نورد استریم ۲» اعمال شده بود استقبال کرده است. مسکو از طریق این خط لوله می‌تواند بخش عمده‌ای از انرژی مورد اروپا را تامین کند. البته برخی از مقام‌های آمریکایی معتقدند تحقق این امر موجب وابستگی بیش از حد اروپا به روس‌ها خواهد شد.

با این حال چشم‌ها متوجه ملاقات روز ۱۶ ژنو جو بایدن و ولادیمیر پوتین است. برای تهیه مقدمات سفر سران، هفته گذشته وزرای خارجه دو کشور، آنتونی بلینکن و سرگئی لاوروف، در ریک یاویک (ایسلند) ملاقات داشتند. هر دو طرف معتقدند‌ «مسیری که در پیش دارند ساده نخواهد بود» ولی هر دو طرف «سیگنال‌های مثبتی» را نیز مشاهده می‌کنند.

(جلیل روشندل – استاد علوم سیاسی و امنیت بین‌المللی در دانشگاه کارولینای شمالی)