کوره‌های آجرپزی هافمان یا قاجاری که در گوشه‌کنار فلات مرکزی ایران نمادی از تحول در شیوه پخت آجر، اصلی‌ترین نیاز ساختمان‌سازی، محسوب می‌شوند و یادگارهای دوران تحول صنعت آجرپزی و آغاز صنعتی شدن ایران‌اند، در چند سال گذشته به اشکال و انواع مختلف در آستانه تخریب قرار گرفته‌‌اند و با وجود اینکه در میراث ملی‌ هم ثبت شده‌اند، در سایه سکوت مسئولان میراث‌ فرهنگی و مدیران شهری، به‌راحتی تخریب می‌شوند.

این کوره‌ها که هافمان، مهندسی آلمانی، سال ۱۸۸۵ آن‌ها را ابداع کرد، تحولی در صنعت آجرپزی ایران ایجاد کردند و مالکان این کوره‌ها در شهرهای مختلف ایران تا دهه‌ها مسئولیت پخت آجر را برعهده داشتند. میل‌های بلند آجری این کوره‌ها نیز که چند ده‌ متر ارتفاع دارند، به‌ مرور زمان به یکی از نمونه‌های جذاب و عجیب معماری جدید تبدیل شدند و در شهرهای مختلف ایران موردتوجه گردشگران قرار گرفتند؛ اما برخی از این میل‌ها در شهر میانه، منطقه ۱۸ و ۱۹ تهران، مشهد، همدان، اصفهان، بیرجند، میانه، قم، خرم‌آباد و بسیاری از شهرهای فلات مرکزی ایران که گوشه‌ای به‌جامانده از دوران رونق آجرپزی در ایران محسوب می‌شدند، سرنوشتی دور از انتظار پیدا کردند.

این کوره‌ها از اوایل دهه ۱۳۶۰ و با تحول صنعت آجرسازی، یک به یک خاموش و بدون توجه به جذابیت‌های تاریخی و فرهنگی آن‌ها، به‌مرور تخریب شدند. به طور مثال از مجموع نزدیک به ۴۰۰ کوره ساخته‌شده در مشهد و اطراف این شهر، امروز تنها چند میل کوره باقی‌ مانده است که مشخص نیست چه سرنوشتی در انتظارشان خواهد بود.

اگرچه متروک ماندن این کوره‌ها در ۴۰ سال گذشته به تعداد زیادی از این میل‌ها آسیب جدی زده، خطر تخریب برخی از این کوره‌ها در مناطقی که آنجا به هویت فرهنگی منطقه بدل شده‌اند، نگرانی فعالان میراث فرهنگی را در پی داشته است.

روزنامه هم‌میهن روز یکشنبه ۱۶ اردیبهشت‌ در گزارشی از احتمال تخریب کوره‌های باقی‌مانده شهر جورقان در حوالی همدان خبر داد و در گزارشی اشاره کرد که «برخی مالکان ۱۱ کوره باقی‌مانده از ۸۰ کوره هافمان در جورقان تخریب این کوره‌ها را آغاز کرده‌اند». حسین زندی، فعال میراث فرهنگی در همدان، با اشاره به آغاز روند تخریب این کوره‌ها گفت به نظر می‌رسد لودرها تلاش دارند کوره‌ها را از پایین تخریب کنند که این نحوه تخریب می‌تواند خسارت جانی نیز در پی داشته باشد.

به گفته زندی، در دولت قبل بنا بود بیش از ۲۰ هکتار از زمین‌های منطقه که این کوره‌ها نیز آنجا قرار داشتند، خریداری شود تا با تغییر کاربری و هویت‌بخشی مجدد به آن‌ها، از این نمادها محافظت شود. او با انتقاد از سکوت وزارت میراث‌ فرهنگی در قبال این تخریب‌ها گفت: «میراث‌فرهنگی توجه چندانی ندارد. علاوه بر مجموعه ۱۱ کوره هوفمان، در این منطقه یک کوره آجرپزی قدیمی‌تر که به روس‌ها منتسب است، یک‌ پل به نام سه چشمه که فقط یک دریچه از آن باقی‌ مانده و هفت رشته قنات تاریخی که هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده است، همچنین یک‌ محوطه تاریخی که حفاران غیرمجاز به طور مداوم در حال تخریب آن‌اند هم وجود دارد.»

داود احمدی، شهردار جورقان، با تایید تخریب کوره‌های قاجاری این شهر مدعی شد هم‌زمان با بازدید از منطقه کوره‌های تاریخی، متوجه تخریب تدریجی آن‌ها شده‌اند و با اطلاع دادن به متولیان، از ادامه این تخریب جلوگیری به‌ عمل‌ آمده است. او ادعا کرد جلسه‌ای با حضور میراث فرهنگی و مالکان کوره برگزار و به آن‌ها اعلام شده است که وضعیت کوره‌های تخریب‌شده را فورا به حالت اولیه برگردانند و در روزهای آینده، این اقدام با حضور کارشناسان میراث فرهنگی انجام خواهد شد.

نگرانی فعالان میراث فرهنگی از تخریب کوره‌هایی که بنا بود نماد ورودی شهر جورقان شوند، پس از آن تشدید شد که طرحی که پیش‌تر در سال ۱۴۰۰، برای ایجاد شهرک گلخانه‌ای در اراضی کوره‌های جورقان مصوب شده بود، به مرحله اجرا نرسید.

اهمیت کوره‌های قاجاری در مدرن‌سازی صنعت ساختمان ایران باعث شد برخی از این کوره‌ها در شهرهای مختلف جزو میراث ملی ثبت شوند. میل آجرپزی دباغ در خرم‌آباد اولین اثر میراث صنعتی لرستان در فهرست ملی است که به گفته فعالان میراث‌فرهنگی این شهر تنها بخش قابل‌مشاهده آن، قسمت میل بلند و آجری آن است، چرا که دیگر بخش‌های بنا از جمله اتاق‌های پخت آجر و ورودی آن زیر خاک مدفون شده است.

کوره‌های هافمان در پایتخت نیز نمادی فرهنگی از آغاز عصر جدید در این شهر به شمار می‌آیند. محله‌های دولت‌خواه و اسماعیل‌آباد در منطقه ۱۹ تهران یکی از مهم‌ترین مناطق فعالیت کوره‌پزخانه‌های پایتخت بودند که بسیاری از کوره‌های آن طی دو دهه گذشته تخریب شده‌اند. تخریب شبانه و محو شدن ناگهانی این کوره‌ها یکی از نشانه‌های بی‌توجهی مدیریت شهری و میراث‌فرهنگی به ارزش فرهنگی این بناها و کاربری آن‌ها در جذب گردشگر است. در این منطقه هنوز ۱۰ کوره غیرفعال باقی‌ مانده است که بعید نیست سرنوشتی مشابه دیگر کوره‌های تخریب‌شده پیدا کنند.

از مشهورترین موارد تخریب کوره‌ها باید به کوره شهر میانه اشاره کرد که یکی از نمادهای این شهر محسوب می‌شد و در سال ۱۴۰۰، با وجود یک دهه درخواست فعالان میراث‌ فرهنگی برای حفظ این نماد هویتی، به طور کامل تخریب شد.

اسفندماه سال ۱۴۰۱ نیز اخباری مبنی بر آغاز تخریب کوره قیاسی مشهد منتشر شد که نگرانی از تخریب معدود میل‌های باقی‌مانده در این شهر را در پی داشت. نکته عجیب در مورد تصمیم مالکان مبنی بر تخریب کوره قیاسی با شماره ثبتی ۳۲۸۴۲ این است که مشخص نیست چرا میراث فرهنگی مانع تخریب بناهای ثبت‌شده نمی‌شود.

کوره قیاسی به‌عنوان نماد مدرن شدن صنعت ساختمان مشهد شناخته می‌شود. علاوه بر آن، میل رستگار مقدم، گلشور، پور طرقی، جاده سیمان، همت‌آباد، طالقانی، از جمله میل‌های باقی‌مانده مشهدند که با قدمتی بین ۸۰ تا ۹۵ سال در فاصله سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۰ در این شهر ساخته شدند که روایتگر تاریخ صنعت آجرپزی در این منطقه به‌ حساب می‌آیند.

محمود طغرایی، مسئول وقت دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث‌فرهنگی خراسان رضوی، سال ۱۴۰۰ گفته بود: «روی بعضی از این میل‌ها کتیبه‌ای برای معرفی دارد که چه کسی و در چه سالی آن‌ها را ساخته است. چند نمونه از این کتیبه‌ها مانند کتیبه میل رستگار مقدم موجود است.»

به باور فعالان میراث‌فرهنگی برای حفظ این یادگارهای متفاوت صنعت ساختمان در اواخر دوره قاجار، تنها ثبت ملی آن‌ها کافی نیست و مرمت و بازسازی و هویت‌بخشی مجدد به آن‌ها به‌ قصد تبدیل‌ شدن به جاذبه گردشگری راهکار اساسی برای حفظ آن‌ها خواهد بود. اما عملکرد وزارت میراث‌ فرهنگی در دولت ابراهیم رئیسی نشان داده است که برای این وزارتخانه، حفظ اماکن و بناهای معرف هویت ملی و فرهنگی و تاریخی ایران در اولویت نیست.