۲۳ سپتامبر ۲۰۲۰ برای زنان عربستان روز شادی‌آفرینی بود. بنا بر نامه‌ای که وزارت کشور عربستان منتشر کرده است، از این تاریخ برخورد با زنان بی‌حجاب در این کشور ممنوع شد و آن‌ها می‌توانند پوشش آزاد داشته باشند و از حجاب اجباری خبری نخواهد بود. این موضوع البته در بخش اعظم عربستان، ‌جز شهرهای مکه و مدینه (شهرهای مذهبی عربستان که تصویر رسانه‌ها از این کشور، عموما از طریق آن‌ها به جهان ارائه می‌شود) اجرا خواهد شد. 

اما شهروندان عربستان و به‌خصوص زنان این کشور چگونه زندگی می‌کنند و این تغییر بزرگ در پوشش زنان ساکن شهرهایی مثل جده یا ریاض چه اثری خواهد داشت؟

«فرناز»، زن جوان ایرانی است که با مردی عربستانی و متولد ریاض ازدواج کرده است. او در فاصله بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸ و پیش از مهاجرت به آمریکا، در جده زندگی کرده است و می‌گوید: «من پیش از رفتن به عربستان ساکن دبی بودم. وقتی تصمیم به ازدواج و مهاجرت به جده گرفتم، خانواده‌ام مضطرب بودند. خودم هم علیرغم روحیه ماجراجویی که داشتم، کمی نگران بودم و مدام فکر می‌کردم با زنان سیاه‌پوش و روبنده به صورت مواجه خواهم شد. اما صادقانه بگویم، همه چیز خیلی متفاوت بود.»

فرناز می‌گوید، دو سال اول زندگی مدام از اتفاقات پیرامونش و مشاهده تصویرهایی که در جده می‌دید، متعجب می‌شد: «جده شهری ساحلی است. اطرافش پر است از شهرک‌های خصوصی و ویلاهای زیبا. اولین باری که با همراهی خانواده همسرم به شهرکی در اطراف جده رفتیم، متعجب شدم. زن‌ها با ماشین‌های آخرین مدل رانندگی می‌کردند، با مایو در ساحل و مقابل ویلاها آفتاب می‌گرفتند و شنا می‌کردند. من چند بار به همسرم گفتم اینجا اصلا شبیه تصویری که من از عربستان دیده‌ام نیست.»

او می‌گوید آنقدر تعداد زنانی که رانندگی می‌دانستند زیاد بود که بعد از فرمان پادشاه و قانونی شدن رانندگی زنان، تعداد زیادی از ماشین‌های در حال تردد راننده زن داشتند: « بیشتر مردان نسل جدید خودشان در همین شهرک‌ها به زنان و خواهران و دوستان‌شان رانندگی یاد می‌دادند.» 

خانواده همسر فرناز نمونه خوبی برای تشریح پذیرش تفاوت پوشش در خانواده‌های عربستانی است. او می‌گوید: «خواهر همسر من کاملا محجبه است و مادرش بی‌حجاب. هیچ‌کدام‌شان دیگری را قضاوت نمی‌کنند. و نه تنها آن‌ها، من در طول هشت سال زندگی در میان عربستانی‌ها هیچ رفتاری که نشان‌دهنده قضاوت نسبت به پوشش افراد باشد، ندیدم.»

به گفته فرناز، بخش بزرگی از ماجرای حجاب در عربستان بیش از آن که حکومتی باشد، فرهنگی است: «به استثنای مکه و مدینه که حجاب در آن‌ها اجباری است، در بقیه شهرها یک چیزی شبیه گشت ارشاد وجود داشت که نه مورد حمایت حکومت عربستان بود و نه مردم اقبالی به‌ این گروه داشتند. حتی افراد مذهبی هم مخالف فعالیت‌های این گروه بودند. مثلا در ریاض و جده زن‌ها همه هرجور می‌خواستند لباس می‌پوشیدند. رنگ مو و آرایش و زیورآلات داشتند و یک عبایه سیاه روی آن که بیش از آن که نقش حجاب را ایفا کند، نشانه سنت بود. مثل لباس محلی زنان در ایران که چارقد یا کلاه دارد و ارتباطی هم با حفظ حجاب ندارد. من شخصا فقط یک بار این پلیس‌های حجاب اجباری را در جده دیدم.»

مطابق  قانون جدید، زنان عربستان دیگر به دلیل آنچه «بدحجابی» خوانده می‌شود، دستگیر یا جریمه نخواهند شد و هر زنی می‌تواند با پوشش دلخواهش در خیابان یا مکان‌های عمومی حاضر شود. فرناز می‌گوید: «احتمالا نسل جوان‌تر که برای قید و بندهای موجود در سنت از عبایه استفاده می‌کردند، زودتر از دیگرانن آن را برمی‌دارند. اما همان طور که گفتم، عبایه برای بسیاری از زنان که در قید و بند حجاب، با شکل و فرمی که می‌دانیم، نبودند، وسیله حفظ حجاب نبود.»

در سال ۲۰۱۸، «محمدبن سلمان»، ولیعهد عربستان سعودی بعد از مصاحبه با مجله اشپیگل آلمان گفته بود ممکن است موازین مرتبط با حجاب تعدیل شوند. او همچنین تاکید کرده بود که در اسلام اجباری برای استفاده از عبایه وجود ندارد. همین سخنان باعث شده بود که زنان زیادی عبایه را که پوششی بلند و سیاه است، کنار بگذارند و با مانتوهای رنگی یا عبایه‌های نازک و رنگارنگ تردد کنند.

 روند تغییرات حقوق زنان در عربستان سرعت بالایی دارد. زنان در عربستان موفق شدند علاوه بر مسئله حجاب، خواهان وضع قوانین جایگزین و مترقی بسیاری در راستای حقوق خود شوند. حالا به نظر می‌رسد که قوانین و چهارچوب‌های مذهبی در این کشور کم‌رنگ شده است. از جمله این قوانین در بخش حمایت از حقوق زنان، می‌توان به حق خروج از کشور بدون نیاز به اجازه همسر، رانندگی، و اجازه اجرا و خواندن آواز توسط زنان اشاره کرد؛ حقوق و رفتارهایی که همچنان در ایران ممنوع است.

از دیگر تغییرات بنیادین و ساختاری در جامعه عربستان، اکران فیلم‌های مختلف هالیوود تقریبا همزمان با سینماهای جهان در این کشور است. 

فرناز می‌گوید: «برخلاف تصور خیلی از افراد، مردم عربستان هم به دنبال تغییرند و هم تغییرات را پذیرا هستند. خیلی چیزها در عربستان دیگر تابو نیست. مثلا ازدواج مجدد زنان در ایران هنوز هم با حرف و حدیث انجام می‌شود. به‌خصوص زنانی که بچه دارند، از ترس از دست دادن حضانت، خیلی وقت‌ها عطای ازدواج مجدد را به لقایش می‌بخشند؛ حتی وقتی خیلی جوان هستند. این موضوع در عربستان کاملا متفاوت است. خیلی رایج است که مردانی که سابقه ازدواج ندارند، با زنانی که قبلا ازدواج کرده‌اند و حتی بچه‌ دارند، ازدواج کنند. با آن که قانون شریعت در این کشور حاکم است، اما حضانت بچه در هر صورتی با مادر است و مرد در صورت خواست زن، موظف به تامین زندگی همسر سابق و فرزندان مشترک است. اگر هم زن بخواهد ازدواج کند، دادگاه تصمیم می‌گیرد که حضانت با کدامیک باشد. »

اجازه خروج زنان عربستانی از این کشور تا پیش از سلطنت «محمد بن سلمان» باید توسط «قیّم» آن‌ها داده می‌شد. این هم از قوانینی است که در سال‌های اخیر تغییر کرده است و حالا زنان برای خروج از کشور یا تمدید گذرنامه‌های خود، نیازمند صدور اجازه از سوی قیم خود نیستند. فرناز می‌گوید: «من که خارجی بودم، از ابتدا هم چنین قانونی برایم اعمال نشد. اما حالا استثنایی وجود ندارد و زنان عربستانی می‌توانند بدون اجازه قیم سفر کنند.»

در احکامی که به تازگی در این کشور به ثبت رسیده است، برای اولین بار زنان حق ثبت ازدواج، طلاق و تولد نوزاد را هم دارند. به علاوه، حق اشتغال نیز برای آن‌ها در نظر گرفته شده است و قوانین جدید به همه شهروندان این کشور، فارغ از جنسیت (مرد یا زن)، اجازه می‌دهد برای هر شغلی که توان و تخصص آن را داشته باشند، داوطلب شوند. مطابق قانون وضع شده، کارفرمایان حق ندارند در میان متقاضیان مشاغل به‌دلایلی مثل جنسیت، سن، یا محدودیت‌های جسمی، تبعیض قایل شوند.

پیش از آن نیز ممنوعیت برگزاری کنسرت و آوازخوانی و همچنین حضور زنان در استادیوم‌های ورزشی، لغو شده بود.

با این اوصاف، در حال حاضر ایران تنها کشور مسلمان جهان است که حجاب برای تمامی زنان، حتی زنان غیرمسلمان یا نمایندگان دیپلماتیک خارجی، «اجباری» تلقی می‌شود.