صحنه‌ تنش میان ایران و آمریکا طی چند ماه گذشته شاهد تحولاتی بود که فرجام آن‌ها تا هنگام روشن شدن نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی می‌ماند. این تحولات به آینده برجام و مسئله تحریم‌ها علیه ایران بستگی دارد. در واقع، پس از این‌که شورای امنیت سازمان ملل متحد پیش‌نویس قطعنامه ایالات متحده در مورد تمدید تحریم تسلیحاتی علیه تهران را رد کرد، کشورهای اروپایی از رأی دادن امتناع ورزیدند، در حالی‌که روسیه و چین مخالفت خود را با آن اعلام کردند، واشنگتن برای ادامه تحریم‌ها بر ایران، راه دیگری را در پیش گرفت و در صدد فعال کردن مکانیسم ماشه شد تا تحریم‌های بین‌المللی که به دنبال امضای برجام، لغو شده بود را بار دیگر به اجرا درآورد.

مکانیسم ماشه بدین معنی است که یکی از اعضای توافقنامه هسته‌ای، پیشنهادی را به شورای امنیت ارائه می‌دهد مبنی بر این که ایران به تعهدات خود نسبت به برجام پایبندی ندارد، سپس روند مذاکرات و تحقیق در مورد حقیقت امر آغاز شده و برای مدت ۳۰ روز ادامه پیدا می‌کند و اگر شفاف‌سازی و توضیحاتی برای برطرف کردن نگرانی‌ها ارائه نشود، تحریم‌های بین‌المللی که از طریق سازمان ملل متحده علیه ایران اعمال شده بود، بار دیگر به صورت خودکار باز می‌گردد. این همان اقدامی بود که ایالات متحده در ۲۰ ماه اوت گذشته انجام داد، البته واشنگتن زمانی دست به این کار زد که در اواسط ماه ژوئن ۲۰۲۰، گزارشی از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منتشر شد مبنی بر این‌که ایران از دادن اجازه دسترسی یا پاسخ کافی در مورد دو مرکز هسته‌ای که ممکن است مواد هسته‌ای اعلام نشده در آن‌ها وجود داشته باشد یا فعالیت‌های غیر مجاز انجام شود، خودداری می‌کند.

یک ماه پس از ارائه درخواست به شورای امنیت، ایالات متحده انتظار داشت که همه کشورهای عضو سازمان ملل متحد به تعهدات خود برای اجرای این اقدام عمل کنند و افزون بر ادامه تحریم تسلیحاتی، بر محدودیت‌های دیگری همچون منع مشارکت تهران در فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی اورانیوم و پردازش مجدد پلوتونیوم، ممنوعیت آزمایش و توسعه موشک‌های بالستیک و تحریم های اعمال شده در زمینه انتقال فناوری‌های هسته‌ای و موشکی به آن کشور موافقت کنند.

ایالات متحده معتقد است که بازگشت تحریم های سازمان ملل متحد، ایران را به تعلیق کلیه‌ای فعالیت های مربوط به غنی سازی و پردازش مجدد، از جمله تحقیق و توسعه و متوقف کردن واردات هر چیزی که مسیر دسترسی ایران به سلاح‌های هسته‌ای را هموار کند، ملزم می‌سازد.

البته موضوع فعال سازی مکانیسم ماشه، باعث بحث و جدل میان طرف‌های اروپایی و ایالات متحده شده است، زیرا کشورهای اروپایی بدین باورند که پس از خروج از برجام در سال ۲۰۱۸، آمریکا دیگر به عنوان طرفی در برجام شناخته نمی‌شود، در حالی‌که ایالات متحده اصرار دارد که متن قطعنامه ۲۲۳۱ مربوط به توافقنامه هسته‌ای، واشنگتن را تا به حال هم به عنوان طرفی در برجام می‌داند، افزون بر این‌که عدم بازگشت تحریم‌های سازمان ملل مطابق به مکانیسم ماشه منجر به از دست دادن اعتبار سازمان ملل متحد می‌شود. پس از به درازا کشیدن بحث و جدل، ایالات متحده اعلام کرد که اگر کشورهای دیگر حاضر به بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد نشوند، واشنگتن دستور اجرایی شدن تحریم‌ها را صادر خواهد کرد. سپس، در ۲۱ ماه سپتامبر جاری، ایالات متحده دستور بازگشت تحریم‌ها علیه دولت ایران و نهادهای همکار با آن را صادر کرد. البته نهادهای یادشده، شامل تمام سازمان‌ها، اتحادیه‌ها، نهادهای مالی و سرمایه‌گذاری، شرکت‌ها، گروه‌ها و زیر گروه‌هایی می‌شود که با دولت ایران همکاری داشته باشند، در حالی‌که منظور از دولت ایران، دولت آن کشور، سازمان‌های سیاسی، آژانس‌ها از جمله بانک مرکزی ایران و هر نهاد دیگری که در کنترل دولت ایران بوده و یا به نمایندگی از دولت ایران کار کند، است.

بنابراین، پیشنهاد ایالات متحده برای فعال کردن مکانیسم ماشه نشان می‌دهد که چرا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران در بیانیه مشترکی در ۲۸ ماه اوت گذشته اظهار داشتند که بازرسان می‌توانند به دو مرکز هسته‌ای مزبور دسترسی پیدا کنند. البته موافقت تهران برای بازرسی دو مرکز هسته‌ای یادشده تحت فشار مستقیم فرانسه صورت گرفت و در واقع، اجازه پذیرش بازرسان بین‌المللی از سوی تهران به معنی دستیابی به موفقیتی در پرونده هسته‌ای نبود، بلکه هدف از آن، جلوگیری از اقدام واشنگتن برای فعال کردن مکانیسم ماشه بود تا ایران با اتخاذ این اقدام، نشان دهد که تعهدات خود را در قبال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رعایت می‌کند.

صرف نظر از این‌که اقدام ایالات متحده برای فعال کردن مکانیسم ماشه جنبه قانونی دارد یا خیر، اما بعید است که بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران آن‌گونه که واشنگتن تصور می‌کند، انجام شود، زیرا کشورهای اروپایی، روسیه و چنین پیوسته تأکید بر عدم بازگشت تحریم‌ها دارند. البته بازگشت همه‌ای تحریم‌ها به مفهوم فروپاشی برجام است و دیگر از اقدامی که باعث توافق میان ایران و آمریکا در سال ۲۰۱۵، شد، خبری نخواهد بود، در نتیجه، فروپاشی برجام، منجر به این خواهد شد تا برنامه هسته‌ای ایران دیگر تحت بازرسی و نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار نگیرد.

بنابراین، سناریوی فعلی، به معنی ادامه و اعمال تحریم‌های بیشتر از سوی ایالات متحده علیه ایران بوده و کشورهای که با ایران همکاری داشته باشند را تحت تحریم‌های واشنگتن قرار خواهد داد. اما آینده برجام به صورت کل بستگی به رقابت‌های انتخاباتی میان دونالد ترامپ و جو بایدن و نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا دارد، جو بایدن، نامزد دموکرات‌ها پیوسته تأکید دارد که در صورت پیروزی در انتخابات، بار دیگر به توافقنامه هسته‌ای می‌پیوندد و برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح‌های هسته‌ای تعهد تغییرناپذیری خواهد داشت. وی همچین، اظهار داشت که سعی خواهد کرد مسیر معتبری را برای بازگشت تهران به دیپلماسی هموار کند و در صورتی که ایران به رعایت شروط برجام متعهد شود، ایالات متحده برای برداشتن نخستین گام به سوی آغاز مذاکرات، وارد توافقنامه هسته‌ای می‌شود و مفاد برجام را تقویت و گسترش خواهد داد. افزون بر آن، جو بایدن قصد دارد در چارچوب همکاری با ایران، زمینه آزادی شهروندان آمریکایی که به ناحق بازداشت شده اند را فراهم کند، از نقض حقوق بشر و بازداشت غیرقانونی زندانیان سیاسی، مانند نسرین ستوده، وکیل و مدافع حقوق بشر‌ جلوگیری کند. جو بایدن در صورت پیروزی، سعی می‌کند ضمن کاهش نگرانی متحدان خود در منطقه، به تنش‌های خاورمیانه، از جمله جنگ یمن پایان دهد. اما اگر ایران حاضر به گام برداشتن در مسیر دیپلماسی نباشد و راه مقابله و رویارویی را در پیش گیرد، آنگاه ایالات متحده با تمام قوت آماده حمایت از منافع حیاتی کشور و نیروهایش خواهد بود.

در مقابل، دونالد ترامپ، سیاست متفاوتی را در قبال ایران اتخاذ می‌کند و از هنگام وارد شدن به کاخ سفید پیوسته در تلاش برای اعمال سیاست فشار حداکثری علیه ایران است تا تهران را برای توافقنامه جدیدی به میز مذاکره بکشاند. وی در گذشته بارها تأکید کرده است که در صورت پیروزی در انتخابات پیش‌رو، به سرعت توافقنامه‌ای را با ایران منعقد خواهد كرد تا جایگزین برجام شود و شامل محدودیت‌های بیشتری در زمینه برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران و سیاست منطقه‌ای آن کشور باشد.

اکنون با نگاهی به سخنان رئیس جمهوری ایران در مجمع عمومی سازمان ملل متحد که اظهار داشت "ما ابزار چانه‌زنی داخلی و انتخاباتی آمریکا نیستیم و هر دولتی که در آمریکا انتخاب شود، به ناچار تسلیم تاب‌آوری ملت ایران خواهد شد." و با توجه به اظهارات نامزدهای انتخابات آمریکا، به این نتیجه می‌توان رسید که در صورت پیروزی هر یک از نامزدها، گام بعدی واشنگتن، بازگشت به توافق با ایران خواهد بود. صرف‌نظر از این‌که ایالات متحده به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، باز گردد یا این‌که ترامپ برای جلوگیری از تنش، توافقنامه جدیدی را با ایران به امضا رساند، زیرا ایران از نظر اقتصادی و اجتماعی، نمی‌تواند وضعیت کنونی را برای چهال سال دیگر تحمل کند.

با این حال، واقعیت اوضاع نشان می‌دهد که هر دو جانب نیاز به سازش و گفت‌وگو دارند. اما سخنان روحانی در مورد این‌که هر دولتی که در ایالات متحده روی کار آید، بایستی تسلیم ایران شود، تنها  مصرف تبلیغاتی دارد، زیرا ایران خواستار حفظ آرامش با آمریکا است و سعی می‌کند در حالی‌که ایالات متحده در آستانه انتخابات قرار دارد، از تشدید تنش جلوگیری کند و از آن‌جا که تهران انتخاب مجدد ترامپ را نمی‌خواهد، تلاش دارد، زمینه استفاده از رفتارهای انتخاباتی او را فراهم نکند. خودداری ایران از ابراز واکنش به انفجارهای اخیر ایران از جمله در تأسیسات هسته‌ای نطنز، آمادگی برای همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و عدم پاسخگویی به حملات اخیر اسرائیل در سوریه که منجر به کشته شدن شماری از رهبران نظامی ایران شد، نمایانگر این حقیقت است. در واقع، مسئله تحریم‌ها و آینده برجام بستگی به نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا دارد، اما صرف‌نظر از این‌که چه کسی در انتخابات پیش‌رو پیروز شود، تفاهم و توافق میان ایران و آمریکا آغاز خواهد شد، تنها تفاوتی که در این میان می‌تواند به وجود آید، چارچوب سازش‌ها و نحوه چانه‌زنی‌ها میان دو جانب خواهد بود.