ده سال پس از پایان عمر کوپن، زمزمه بازگشت این کالابرگ حیاتی این روزها یک بار دیگر در فضای جامعه شنیده می‌شود.

نوستالژی نه چندان خوشایند دهه شصت که گمان می‌رفت به بایگانی اذهان سپرده شده، دوباره احیا شده و آماده بازگشت به دوران گذشته خویش است. دورانی که خانواده‌ها برای تامین نیازهای اساسی خود مجبور به ایستادن در صف‌های طولانی عرضه و توزیع مواد غذایی بودند.

بازگرداندن این وضعیت آشنا این بار توسط مجلس کلید خورد. موضوعی که در ده سال غیبت کوپن، هر بار و در شرایط بغرنج اقتصادی نامش به میان کشیده می‌شد اما به مرحله اجرایی نمی‌رسید. این بار اما صرف این فعل اقتصادی به نظر می‌رسد شکل جدی‌تری به خود گرفته و علی‌رغم آرای مخالف، نمایندگان قصدی جدی برای احیا این کالابرگ دارند.

از دید آن‌ها این نظام توزیعی در شرایط اقتصادی فعلی، برای تأمین مایحتاج مردمی که اغلب آن‌ها با خط فقر دست‌وپنجه نرم می‌کنند، ضروری و واجب است. درمانی سریع برای کاستن از فشار بر اقشار ضعیف و کم‌برخوردار. در این بین دولت اما نظر دیگری دارد. آن‌طور که معاون اول رئیس‌جمهوری می‌گوید: «شرایط آن‌قدر سخت نیست که بخواهیم به سمت کالابرگ (کوپن) برویم.»

تولد کوپن

با شروع جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ و کمبود کالاهای اساسی اندک‎اندک مسؤولان وقت جمهوری اسلامی را بر آن داشت تا چاره‌ای جهت تامین مایحتاج مردم بجویند.

تاسیس ستاد بسیج اقتصادی اولین این اقدامات بود که یکی از اهدافش توزیع عادلانه ارزاق و کالاهای اساسی مردم به شکل کوپن بود. این جیره‌بندی نظام‌مند ارزاق سبب شد تا برگ کوچکی به نام کوپن زاده شود و با اعلام اعدادی که بر روی آن بود، مردم به سوی مراکز توزیع کالاهای اساسی و صف‌های آن می‌شتافتند تا مواد مورد نیاز خود را تهیه کنند.

برطرف کردن نیازهای مردم به شکل حداقلی و با اعلام کوپن مورد نظر تا اوائل دهه هفتاد و واگشایی نسبی اقتصادی در دوران سازندگی همچنان به کار خود ادامه داد و به مرور بخش‌هایی از کالاها حذف شد تا دست آخر همه چیز به بازار آزاد سپرده شود.

تنها قند و شکر و روغن بود که همچنان پا برجای ماند و تا اواخر دهه هشتاد نسلی از کوپن‌ها را به نام خود کرده بود. ۲۹ سال پس از جنگ و در آخرین روزهای سال ۸۸ بود که کوپن شماره ۵۵۹ در پنجم اسفندماه سال ۱۳۸۸ اعلام شد. این آخرین برگ از کوپن‌های شهری و روستایی بود که جهت دریافت قند و شکر بود و خانواده ایرانی امیدوار بود که با این کام شیرین با کوپن خداحافظی کند و کامش دیگر بار با مصائب اقتصادی تلخ نشود.

موافقان و مخالفان کالابرگ جدید

اواخر تیرماه سال‌ جاری بود که بازگشت کوپن یا کالابرگ این بار به صورت الکترونیکی و با طرح یک فوریتی تامین کالاهای اساسی در مجلس مطرح و با ۱۸۹ رأی طرح تأمین کالاهای اساسی آن موافقت شد. براساس این طرح تخصیص ارز یارانه‌ای برای تامین کالاهای اساسی از دستور کار دولت خارج و ارز با قیمت آزاد ارائه می‌شود و برای تامین کالاهای اساسی اقشار ضعیف و دهک‌های پایین جامعه، دولت موظف می‌شود کالابرگ یا کارت الکترونیکی در اختیار مردم قرار دهد.

در مقدمه توجیهی این طرح آمده است: «شرایط اقتصادی کشور موجب بروز مشکلات فراوانی برای دهک‌های پایین درآمدی جهت گذران زندگی و دسترسی به کالاهای اساسی شده است. با توجه به پیش‌بینی منابع قابل توجه در بودجه سال جاری، برای کاستی از فشار اقتصادی بر مردم متاسفانه این منابع به صورت عادلانه توزیع نمی‌شود و بسیاری از این کالاها با وجود این که با ارز ترجیحی تامین شده اما با قیمت گزاف در بازار آزاد به فروش می‌رسد.»

با این حال برخی از تحلیلگران نظری مخالف در این باره دارند و تولد مجدد کوپن را موجب تشدید فساد و بالارفتن قیمت کالاهای اساسی در اقتصاد بی‌رمق این روزهای ایران می‌دانند. اقتصاد چپاولی و فساد گسترده برخی نهادها و دانه‌درشت‌های متصل به آن و گسترش آن به آقازاده‌ها و رشد رانت‌های خانوادگی سبب شده تا سیاست‌های اقتصادی همواره با بدبینی دنبال شود و اعتمادی به آن نباشد. عدم تمایل به مقابله و مبارزه با این فساد بی‌رویه؛ که روز به روز چهره و ابعاد تازه‌ای از آن مشخص می‌شود، مردم را نسبت به مجازات فاسدان و کاهش فقر موجود نومید کرده است.

خانواده‌هایی که توان خرید روزانه خود را بیش از پیش از دست داده‌اند و بسیاری از نیازهای اساسی معیشتی را از سبد روزانه حذف کرده‌اند، اینک چشم به کوپنی دوخته‌اند که کمتر شباهتی به کوپن‌های رایج دهه شصت دارد.

معایب اقتصاد کوپنی

با روشن شدن جزئیات بیشتری از طرح تخصیص کوپن کالاهای اساسی به مردم بود که مشخص شد صورت کوپن جدید تفاوت‌هایی با کوپن دهه شصتی دارد.

کوپن‌های جدید فراگیری پیش‌کسوت انقلابی خود را ندارند و تمام مردم را پوشش نخواهد داد. تنها ۴۰ تا ۵۰ میلیون نفر می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و به کارت‌های اعتباری صادر شده دست یابند. کارت‌هایی که در اختیار خانوارها قرار می‌گیرد و افراد مذکور می‌توانند کالاهای مشخصی را با قیمت‌های یارانه‌ای دریافت کنند.

فهرست کالاهای قابل خرید با این کوپن هوشمند شامل گوشت یخ‌زده، برنج، تخم مرغ، لبنیات از جمله پنیر و کره و…عنوان شده است. برخی ایجاد این طرح حمایتی را راهکاری روانی برای احساس امنیت مردم و جلوگیری از اعتراض‌های مردمی می‌دانند که بیش از پیش در منگنه مصائب اقتصادی گرفتار آمده‌اند.

محمدرضا. الف جامعه‌شناس درباره بازگشت مجدد نظام سهیمه‌بندی به نگارنده می‌گوید: «ظهور کالابرگ در یک جامعه ربط مستقیم با شرایط اقتصادی خویش دارد، یعنی زمانی که شرایط وخیم و بیمار می‌شود، بسته‌های حمایتی وارد کارزار می‌شوند تا باری از دوش اقشار آسیب‌پذیر بردارند. یعنی گویای کمبود کالا برای خانوارهاست.

هر چند که دولت این را نپذیرفته و می‌گوید اوضاع خوب است. این که می‌گویند کالابرگ جدید بازگشت به عقب نیست و در آن خبری از صف نیست به تنهایی برای اجرای این طرح کافی نیست. اقتصاد کوپنی جدای از ساختار تحقیرآمیزش برای خانواده ایرانی که مستحق چنین عقوبتی نیست، اسباب دونرخی شدن کالاها را فراهم می‌کند و بالارفتن نرخ اجناس را در پی خواهد داشت. توجه داشته باشیم که غرض از این طرح عدالت و حمایت در قبال اقشار آسیب‌پذیر جامعه عنوان شده است.

اگر واقعاً به فکر آسایش و امنیت دهک‌ها بودند از فساد اقتصادی جلوگیری می‌کردند که بیشترین آسیب را به پیکره اقتصاد مملکت زده است. در این چنین شرایطی، بهبود وضعیت و مقابله با گرانی به وسیله کوپن، فرار از واقعیت است. دلالی، احتکار و افزایش رانت سه مساله‌ای است که ظهور کالابرگ‌های جدید را به بن‌بست خواهد کشانید.»