خبرنگارانی که مذاکرات هستهای ایران را پوشش میدادند تغییرات ملموسی را که با ورود فدریکا موگرینی به وجود آمد، خوب بخاطر دارند. این دیپلمات ایتالیایی جانشین کاترین اشتون، رئیس سیاست خارجه اتحادیه اروپا و در نتیجه هماهنگکننده گروه «پنج به اضافه یک» شد. شلوار جین میپوشید و خلق و خوی تند جنوب اروپاییها را داشت؛ یعنی دقیقا نقطه مقابل اشتون که بارونس انگلیسی یخمابی بود. خودش در یک گفتگو به کریستین امانپور گفت وقتی یک ایتالیایی و یک ایرانی دو سر میز بنشینند تعجبی نیست که لحنها تند میشود. با این همه او بود که توانست دور مذاکرات را تند کند و بیشک در حصول برجام نقش داشت.
مساله البته فقط ایتالیایی بودن موگرینی و این قبیل جزئیات سطحی نیست. در شرایطی که اتحادیه اروپا با بزرگترین بحرانهای تاریخ خود مواجه شده، موگرینی (که متعلق به جناح چپ ایتالیا است و در جوانی حتی عضو سازمان جوانان حزب کمونیست بود) کوشیده قامت بروکسل را در مقابل واشنگتن راست کند و سیاست خارجه مستقلی دنبال کند. او در ضمن باعث شده سِمتاش به مقامی مهمتر از پیش بدل شود و بیاغراق نیست اگر او را قدرتمندترین مقام اتحادیه بدانیم.
از جمله چالشهای موگرینی در ماههای اخیر حفظ برجام در پی خروج آمریکا بوده است. حفظ توافقی که او این همه بر سرش زحمت کشیده و سرمایه سیاسی خرج کرده حتما برای این دیپلمات مهم است. این خطوط در حالی منتشر میشوند که خانم موگرینی احتمالا سوار هواپیما است و بر فراز اقیانوس اطلس به سوی واشنگتن، پایتخت آمریکا، میرود. او قرار است ساعت پنج امروز به وقت واشنگتن با مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، دیدار کند. آیا موگرینی حامل پیامی از سوی ایران است؟ و آیا خواهد توانست به کاهش تنشها در خاورمیانه کمک کند؟
در پی بحرانی که بر سر ماجرای تانکرهای دریای عمان پیش آمده، کل منطقه در التهاب است. پنتاگون دیروز اعلام کرد ۱۰۰۰ نیروی جدید به منطقه میفرستد. پمپئو پیش از موگرینی دیداری غیرمعمولی با رئیس سنتکام، ستاد فرماندهی نیروهای آمریکا در خاورمیانه و جنوب آسیا دارد.
از سوی دیگر، ایران نیز شروع به تهدیدهایی در زمینه برجام کرده است. شنبه همین هفته، حسن روحانی در کنفرانس سازمان «سیکا» در دوشنبه تاجیکستان اعلام کرد که ایران تعهدات خود به برجام را کاهش داده و اگر پاسخ مناسب دریافت نکند اقدامات بیشتری هم انجام میدهد.
شورای عالی امنیت ملی ایران در روز ۱۸ اردیبهشت، یعنی سالگرد خروج آمریکا از برجام با صدور بیانیهای به کشورهای باقیمانده در برجام (روسیه، چین و سه کشور اروپایی) گفته بود شصت روز فرصت دارند «تا تعهدات خود به ویژه در حوزههای بانکی و نفتی را تامین کنند». شورا در این بیانیه گفته بود در غیر این صورت ایران «رعایت محدودیتهای مربوط به سطح غنیسازی اورانیوم و اقدامات مربوط به مدرنسازی رآکتور آب سنگین اراک را نیز متوقف خواهد کرد.»
آيا زبان اولتیماتوم در مقابل ترامپ جواب میدهد؟ اکنون بیش از یک ماه و ده روز از آن ضربالاجل گذشته است. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، چند روز پیش در تهران با هلگا اشمیت، از معاونین موگرینی، دیدار کرد و گفت مهلت ۶۰ روزه ایران تمدید نمیشود. او از اروپاییها انتقاد کرد که راهحل عملیاتی ارائه نکردند، اما افزود: «هنوز ۲۵ روز زمان باقی مانده است و برخی از چشماندازها وجود دارد که به برخی تصمیمگیریهای سخت سیاسی موکول شده است.»
بغرنج بودن کار این است که موگرینی و سیاستمداران هر کاری بخواهند انجام دهند نمیتوانند شرکتهای اروپایی را مجبور به سرمایهگذاری در ایران کنند. بهرغم تمام ضمانتهایی که اروپاییها ارائه کردهاند، نفع حاصل از فرصتهای اقتصادی در ایران به ترس از دست رفتن کسب و کار با آمریکا نمیچربد و همین است که شرکتهای اروپایی در یک سال اخیر به سرعت از ایران خارج شدهاند. این البته در میان افزایش بحرانهای عظیم اجتماعی و اقتصادی در ایران است که منحصر به موضوع برجام و مواضع ترامپ نمیشود.
موگرینی در مورد غائله منطقه چه فکر میکند و چه نوع موضعی نزد دولت ترامپ میبرد؟ در پیِ این پرسش میتوانیم به دو منبع مراجعه کنیم. یکی ناتالی توچی، مشاور ایتالیایی موگرینی که به صراحت لهجه و تاکیدش بر لزوم استقلال دیپلماتیک بروکسل از واشنگتن معروف است و از نزدیکترینها به خانم دیپلمات است. توچی دیروز در گفتگویی با «بی بی سی» تاکید کرد که آمریکا برجام را زیر پا گذاشته و این سند «توافقی بینالمللی است که با قطعنامههای سازمان ملل به عنوان بخشی از قانون بینالمللی نهادینه شده است».
خانم توچی اما پیش از آن در گفتگویی مفصلتر با «آر تیِ» روسیه گفته بود اگر خود او هم جای «تصمیمگیرندگان ایرانی» بود «احتمالا تهدیدهای مشابهی» مطرح میکرد. او اما گفته بود ترک برجام توسط ایران پیش از سال ۲۰۲۰ «غیرعقلانی» خواهد بود چرا که «یک سال و چند ماه دیگر شاید شاهد تغییر در آمریکا» باشیم. بعید نیست تصور کنیم خانم موگرینی همین حرف مشاورش را مستقیم به تهران زده باشد: صبر کنید که شاید ترامپ در انتخابات سال آینده ببازد. خانم توچی در همین گفتگو اظهار داشت در صورتیکه ترامپ دوباره به ریاستجمهوری انتخاب شود «اگر من جای ایران بودم در برجام باقی نمیماندم.»
اما نباید فراموش کرد که سیاست خارجه اروپا را نه توچی و نه موگرینی یکطرفه نمیسازند. بیست و هشت کشور اروپایی در این کار دخیل هستند و تمام آنها مخالف موضع ترامپ که نیستند هیچ؛ بعضی کاملا همنظر با واشنگتن هستند.
همین دیروز یک ایتالیایی دیگر مهمان پمپئو در واشنگتن بود: ماتئو سالوینی، معاون نخستوزیر ایتالیا و از چهرههای رهبری جریان راست افراطی در اروپا که خودش را عموما نزدیک به ترامپ و مخالف بروکسل میداند. سالوینی دیروز بر «نزدیکی» خودش با دولت ترامپ تاکید کرد و در اشاره به موارد نشانههای این نزدیکی به «ایران، ونزوئلا، لیبی، وضعیت خاورمیانه و حق موجودیت اسرائيل» اشاره کرد. سالوینی در دیدار با وزیر خارجه ایتالیاییتبارِ آمریکا مستقیما به موگرینی و «ضعف» او و اتحادیه اروپا نیز حمله کرد. او در ضمن از «نگرانی در مورد برخورد مستکبرانه چین نسبت به اروپا و قاره آفریقا» و از استراتژی دور کردن مسکو از پکن و نزدیکتر کردنش به واشنگتن سخن گفت. این بخشی از نقطه نظرهای نژادی راستگرایانه امثال سالوینی است که پوتینِ ناسیونالیست و مستبد را به اندازه ترامپ دوست دارند و اما چین را گاه به عنوان «تمدن آسیایی» مخالف خود میدانند. مخالفت با ایران از همین زاویه تمدنی برای آنها اهمیت پیدا میکند. کشورهایی همچون مجارستان و لهستان نیز در این زمینه همراه سالوینی هستند: کشورهایی نزدیک به ترامپ و نتانیاهو.
اما در همان زمانی که سالوینی در واشنگتن بود، موگرینی در لوکزامبورگ با وزرای خارجه و دفاع ۲۸ کشور اتحادیه اروپا جلسه داشت. موضعی که او به واشنگتن میبرد نتیجه این دیدارها نیز خواهد بود.
خانم موگرینی در نشست خبری که در پی این دیدار آمد در پاسخی دیپلماتیک گفت او به «دیالکتیک سیاسی» و حرفهای ایران کاری ندارد و تبعیت این کشور از برجام را تنها بر یک اساس ارزیابی میکند: گزارشهای آژانس بینالمللی انرژی اتمی. او گفت بر این اساس ایران تابحال از برجام تبعیت کرده است. موگرینی در عین حال گفت بر کسی پوشیده نیست که اجرای کامل برجام «روز به روز دشوارتر میشود.»
اما سایر قدرتهای اروپایی در این مورد چه فکر میکنند؟
امانوئل ماکرون علیرغم لیبرالمابیاش درجهای از نزدیکی به ترامپ را حفظ کرده و سعی کرده پل فاصلی بین او و بقیه اتحادیه باشد. او در آخرین دیدارش با ترامپ (در حاشیه مراسم سالگرد عملیات نُرماندی در جنگ جهانی دوم) تاکید کرده بود که ایران نباید تهدید به گسترش اقدامات هستهای خود کند. ماکرون دیروز پس از دیدار با همتای اوکراینی خود در پاریس گفت در مورد تهدیدهای ایران «متاسف» است و از این کشور خواست به «وظایف خود احترام بگذارد» و گفت ایران را «قویا تشویق میکند رویکردی صبورانه و مسئولانه اتخاذ کند.»
هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، نیز گفت: «این وظیفه ایران است که سر مسئولیتهای خود بایستد… ما قطعا کاهش یکجانبه عمل به تعهدات از سوی ایران را نمیپذیریم.»
اما پاریس و برلین در یک موضوع مهم کنار بیشتر کشورهای اروپایی و مخالف ترامپ ایستادهاند و آن مساله ماجرای تانکرها است. آمریکا ایران را مقصر میداند و دولت محافظهکار بریتانیا نیز نظری مشابه دارد است اما فرانسه نه.
ماکرون بر خلاف ترامپ ایران را متهم به انجام حمله به تانکرها نکرده است. در نشست دیروز لوکزامبورگ شاهد بودیم که بیشتر وزرای خارجه اتحادیه اروپا همموضع پاریس بودند. آقای ماس دیروز گفت تمام اطلاعات موجود راجع به ماجرای تانکرها «از یک سوی مشخص» آمده که منظورش آمریکا بود. البته استثنای مهم، هریت بالدوین، وزیر دفاع بریتانیا، بود که گفت کشورش «تقریبا شکی ندارد که این کار ایران بوده.»
در مقابل اما پکا هاویستو، وزیر خارجه فنلاند، گفت: «این رویداد بسیار بسیار نگرانکنندهای است اما بگذارید اول تمام جزئیات را داشته باشیم.» جمهوری چک، هلند، لتونی، لوکزامبورگ و رومانی نیز مواضع مشابهی گرفتند. استف بلوک، وزیر خارجه هلند، حتی گفت اگر هم ایران حمله را انجام داده باشد به موضوع برجام ربطی ندارد چرا که «برجام باید بر اساس محتوای خودِ توافق مورد قضاوت قرار بگیرد… تا وقتی ایران به محتویات آن عمل میکند، اتحادیه اروپا باید به توافق پایبند بماند.»
از جمله مواضع متفاوت را اورماس راینسالو، وزیر خارجه استونی، ابراز کرد که گفت کشورش «گفتههای آمریکا را بسیار جدی میگیرد.»
موگرینی حالا در حالی در واشنگتن به دیدار پمپئو میرود که از یک سو پیام ایرانیها؛ و از سوی دیگر، دیدگاه استراتژیک طولانیمدتش در مورد نقش بروکسل، در جهانی که ترامپ از بنیان تکان داده؛ و در عین حال وظیفه نمایندگی تمام کشورهای اتحادیه اروپا با تضادهای بسیارشان را با خود همراه دارد. دیپلمات صریحالهجه روزهای دشواری پیش رو دارد.