رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه فرمان تبدیل یکی از مهم‌ترین اماکن فرهنگی جهان به عبادتگاه مسلمانان را صادر کرد، اقدامی که احتمالا موجب افزایش شکاف میان مقام‌های آنکارا و اروپا خواهد شد. 

آقای اردوغان روز جمعه فرمان واگذاری ایاصوفیه، بنای قرن ششم میلادی که به مدت حدود ۹۰ سال موزه بوده، را به نهاد دیانت، بالاترین مقام مذهبی این کشور، امضا کرد. آقای اردوغان طی سخنانی با اشاره به این که تمامی هزینه‌های ورودی این بنا لغو می‌شود گفت، تا دو هفته دیگر مراسم باشکوهی برای بازگشایی این بنای تاریخی و استقبال از عبادت‌کنندگان و گردشگران برگزار خواهد شد. 

رئیس جمهوری ترکیه گفت: «درهای ایاصوفیه به روی همه باز است. ما به تمامی مسلمانان و غیرمسلمانان، بازدیدکنندگان محلی و بین‌المللی اجازه می‌دهیم تا وارد این بنا شوند. وقتی افراد از این محل بازدید می‌کنند، آنها خواهند دید که شایعات حقیقت ندارد و ما آن چه را از اجدادمان به ارث برده‌ایم ارج می‌نهیم.» 

تصمیم آقای اردوغان پس از آن گرفته شد که دادگاه عالی اداری ترکیه تصمیم مورخ سال ۱۹۳۴ مبنی بر تبدیل این بنا به موزه بین ادیان را فسخ کرد. 

این میراث فرهنگی یونسکو در ابتدا کلیسا بود و در قرن ۱۵ میلادی تبدیل به مسجد شد و سپس در زمان زمامداری بنیانگذار سکولاریسم در ترکیه، مصطفی کمال آتاتورک، به موزه تغییر کاربری داد.

هنوز معلوم نیست که آیا تبدیل این بنا به مسجد، به تغییرات ساختاری یا حتی وضع مقررات جدید برای بازدیدکنندگان منجر خواهد شد یا خیر. به گفته آقای اردوغان، بخشی از برنامه‌های آماده‌سازی این بنا قبل از بازگشایی و بخشی نیز پس از شش ماه اعلام خواهد شد. او در سخنرانی خود گفت هیچ گونه تغییری در ساختار و یا موزائیک‌های گرانبهایی که نمایانگر اشکال انسانی هستند و در مذهب سنی معصیت تلقی می‌شوند، داده نخواهد شد. 

شهر استانبول خانه مساجد و کلیساهایی است که از نظر هنر معماری مهم بوده و گردشگران و عبادت‌کنندگان زیادی را به خود جلب می‌کنند. 

عبادت کنندگان از سال ۱۹۹۱ میلادی مجاز به نیایش در بخش خاصی از این موزه بوده‌اند.

در سال ۲۰۱۵ میلادی، یک روحانی مسلمان برای نخستین بار از زمان تبدیل ایاصوفیه به موزه، در این بنا قرآن خواند. 

اما این اقدام دولت ترکیه، خشم محافظان آثار تاریخی، پیروان ادیان ارتدوکس شرقی و مدافعان آزادی‌های مذهبی غربی را برانگیخته است. از طرفی، این بنای تاریخی از جاذبه‌های بزرگ گردشگری و از محبوب‌ترین شگفتی‌های باستانی استانبول است که تبدیل کاربری آن موجب نگرانی بعضی فعالان صنعت گردشگری شده که می‌گویند این اقدام شاید موجب رانده شدن بازدیدکنندگان شود. 

سال گذشته، سه میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از این بنای تاریخی بازدید کردند. 

اقدام دولت ترکیه در تبدیل این بنای عظیم به مسجد، که مومنان ترک دهه‌ها خواستار آن بودند، موجب نگرانی بین‌المللی شده است. مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا از آنکارا خواسته تا این بنا را به عنوان موزه حفظ کند، تا به این ترتیب تعهد خود درباره احترام به سنن دینی و تنوع تاریخی، که ترکیه مدرن را شکل می دهند، را نشان دهد. 

او روز سه‌شنبه هفته گذشته در بیانیه‌ای گفت: «از نگاه ایالات متحده، تغییر کاربری ایاصوفیه، به منزله تقلیل میراث این بنای بی‌نظیر و فوق‌العاده است، که در تاریخ مدرن بسیار نادر تلقی می‌شود. این بنا پلی است ضروری برای پیوند میان سنت ها و فرهنگ‌های ادیان مختلف.» 

بعضی هم نگرانند که این اقدام در دوران رشد ناسیونالیسم و سیاست‌های هویتی، نشان دهنده زوال بیشتر روابط میان ادیان مختلف باشد. برای ترک‌های سکولار، تغییر کاربری ایاصوفیه کماکان نمونه دیگری از رشد اسلامگرایی تحت حکمرانی آقای اردوغان و حزب محافظه‌کار عدالت و توسعه اوست که در طول ۱۸ سال گذشته زمام امور را در دست داشته است. 

ساعاتی پیش از فرمان آقای اردوغان، یونسکو در بیانیه‌ای خواستار مذاکره در این باره شد و هشدار داد که «مشارکت موثر، فراگیر و منصفانه جوامع و دیگر افراد ذی‌نفعی که نگران این بنا هستند، شرط ضروری برای حفظ این میراث فرهنگی و ارتقای اهمیت و منحصر به فرد بودن آن، محسوب می‌شود.» 

آقای اردوغان خود سال گذشته طی سخنانی ضمن سرزنش طرفداران خود به خاطر درخواست تغییر کاربری این بنا، گفته بود عبادت‌کنندگان ترکیه به ندرت می‌توانند حتی مساجد موجود در کشور را پر کنند. 

اما اکنون اوضاع اقتصادی ترکیه رو به وخامت است و نظرسنجی‌ها از کاهش محبوبیت حزب آقای اردوغان، به‌ویژه در میان جوانان خبر می‌دهند.

آقای اردوغان به طور فزاینده با ملی‌گرایان مذهبی در جنگ‌های فرهنگی این کشور همسو شده است. 

رئیس جمهوری ترکیه همچنین گفته: «درخواست برای حفظ ایاصوفیه به عنوان موزه، درست مانند تغییر کاربری واتیکان به یک موزه است.»

او هشدار داده که انتقادهای بین‌المللی از تصمیم ترکیه، به منزله نقض حاکمیت ملی و استقلال این کشور است. 

با وجود این، مقام‌های عالی‌رتبه ترکیه تلاش کرده‌اند تا به جامعه جهانی اطمینان دهند که اجازه ورود نیایشگران به این بنا، تغییری در جایگاه آن ایجاد نخواهد کرد. 

ابراهیم کالین، مشاور ارشد آقای اردوغان، روز پنج‌شنبه به خبرگزاری رسمی آنادولو گفت: «ترکیه کماکان نمادهای مسیحیت را در این بنا حفظ خواهد کرد، همان طور که اجداد ما ارزش‌های مسیحیت را حفظ کردند.» 

او همچنین به کلیسای نوتردام فرانسه، به عنوان خانه ای با شهرت جهانی برای نیایشگران اشاره کرد که هم مومنان و هم گردشگران را جذب می‌کند. 

آقای کالین گفته: «باز کردن درهای ایاصوفیه به روی نیایشگران، مانع از بازدید گردشگران خارجی از این بنا نمی شود. بنابراین، از دست دادن این بنا به عنوان میراث فرهنگی جهان، محلی از اعراب ندارد.» 

بنای ایاصوفیه در ابتدا به مدت هزار سال به عنوان کلیسای مسیحیان ارتدوکس مورد استفاده قرار می‌گرفت. این بنا پس از پیروزی امپراطوری عثمانی در قرن ۱۵ میلادی تبدیل به مسجد شد، جایی که پایتخت امپراطوری بیزانس بود.