گرچه بودجه می‌بایست بیانگر خط‌مشی سیاست‌های مالی دولت در یک سال باشد، در ایران به خاطر ساختار ویژه حکمرانی، بودجه‌بندی دولت شرایط متفاوتی در مقایسه با کشورهای دیگر دارد. به‌طور نمونه هفته گذشته بود که رئیس اتاق بازرگانی با انتقاد از شیوه بودجه‌بندی، در خصوص بودجه سال آینده گفت: ‌«۷۴ درصد بودجه کشور در سال ۹۹ متعلق به شرکت‌های دولتی زیان‌ده است.» زیانی که به گفته عادل آذر، رییس دیوان محاسبات کشور، در سال ۹۸ مبلغ «۵۳ هزار و ۷۴۶ میلیارد تومان» بوده است.

در یک تقسیم‌بندی می‌توان هزینه‌های بودجه‌ای دولت در ایران را به موارد «بودجه عمومی دولت»، «بودجه شرکت‌های دولتی»، «بودجه بانک‌ها و مؤسسات وابسته به دولت»، «بودجه نهادهای زیر نظر رهبری جمهوری اسلامی» و «بودجه شهرداری‌ها و بودجه سازمان تأمین اجتماعی» تقسیم کرد.

سازمانها و نهادهای زیر نظر رهبری

همان‌طور که گفته شد به علت ساختار ویژه حکمرانی در ایران، منابع بودجه صرف نهادهایی می‌شود که هیچ ارتباطی با دولت نداشته و حتی در سیاست‌گذاری نیز مستقل عمل می‌کند. یکی از این موارد سازمان‌ها و نهادهای زیر نظر رهبری است.

بر اساس متن قانون اساسی و مصوبات مجلس شورای اسلامی، می‌توان گفت نهادهای زیر نظر مقام رهبری در نظام حقوقی جمهوری اسلامی نهادهایی با ۵ ویژگی هستند: «انتصاب بالاترین مقام آن نهاد توسط رهبر است»؛ «لزوم تأیید مصوبات نهاد توسط رهبر»؛ «رهبر در آن نهاد نماینده دارد»؛ «دستور تشکیل نهاد توسط رهبر صادر شده» و «انتصاب همه اعضای نهاد توسط رهبر صورت گرفته است».

نهادهای زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی عموماً مستقل عمل کرده و به هیچ عنوان به دولت پاسخگو نیستند. برای نمونه فدوی، فرمانده نیروی دریایی سپاه، درباره سپاه پاسداران انقلاب اسلامی – به ‌عنوان یکی از این نهادها، گفته بود: «سپاه انقلاب اسلامی، هیچ کلمه‌ای را در ادامه خود ندارد حتی ایران. پاسداری از انقلاب اسلامی تنها پاسداری از یک کشور یا یک جغرافیا و یا یک حکومت نیست.»

همچنین آن‌طور که سوابق شورای نگهبان در جریان مصوبات مجلس در خصوص این نهادها نشان می‌دهد، این شورا به ‌دفعات و با استناد به آن که «مجلس نمی‌تواند در خصوص نهادهای زیر نظر رهبری بدون رهبری وظیفه‌ای را بیان کند و یا محدودیتی را ایجاد کند» مصوبه مجلس را مغایر شرع و قانون اساسی اعلام کرده است.

نهادهای مستقل حکومتی تحت اراده مستقیم رهبری

همان‌طور که گفته شد، یکی از ویژگی‌های نهادهای زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی، انتصاب بالاترین مقام آن نهاد است. بخشی از بودجه این نهادها توسط دولت تأمین می‌گردد. ویژگی این نهادها قدرت سیاسی بالا، عدم پاسخگویی و عدم شفافیت است. سهم این نهادها از بودجه ۹۹ برابر است با: سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران (۱۸۷۸.۸۲ میلیارد تومان)؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (۳۳۸۱۸.۷ میلیارد تومان)؛ شورای نگهبان (۱۴۳.۵۸۲ میلیارد تومان)؛ قوه قضائیه (۱۴۵۶۴.۱۴ میلیارد تومان)؛ شورای عالی امنیت ملی (۱۵.۱۱۳ میلیارد تومان)؛ سازمان بسیج مستضعفین (۹۲۳.۶۷۳ میلیارد تومان)؛ نیروی انتظامی (۱۹۱۱۳.۶۲ میلیارد تومان)؛ ارتش (۱۳۵۱۸.۵۸ میلیارد تومان)؛ مجمع تشخیص مصلحت نظام (۷۰.۳۳۴ میلیارد تومان).

نهادهای خیریه و اقتصادی تحت نظر رهبری

نهادهایی که بعد از انقلاب اسلامی و به دستور بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، تأسیس شدند. ریاست این نهادها توسط رهبر جمهوری اسلامی تعیین می‌شود و همچنین نظارت عالی بر همه این بنیادها با رهبری است. هرچند این نهادها، هلدینگهای اقتصادی خود را دارند اما بودجه برخی از این نهادها توسط دولت تأمین می‌شود. نهادها که از بودجه ۹۹ سهم دارند عبارت‌اند از: بنیاد شهید و امور ایثارگران (۱۸۴۴۸.۱ میلیارد تومان)؛ بنیاد مسکن انقلاب اسلامی (۱۰۹۳.۶ میلیارد تومان)؛ کمیته امداد امام خمینی (۵۰۸۵.۸۹ میلیارد تومان).

هر چند بنیاد شهید با هدف «رسیدگی به امور خانواده‌های کشته‌ها و معلولان انقلاب و جنگ ایران» راه‌اندازی شد، گزارش‌های متعددی حاکی است که این نهاد در انجام وظایفش کوتاهی کرده است.

گرچه در تفسیر جدید رهبری جمهوری اسلامی، مستضعف به نام «فقیران» نیست اما بنیاد مسکن باهدف «تأمین مسکن برای محرومان و توسعه و عمران روستاهای کشور» تشکیل‌شده بود. حال باید پرسید با توجه به تفسیر جدید رهبری جمهوری اسلامی این بنیاد و بودجه کلانش جه هدفی را دنبال خواهد کرد.

کمیته امداد امام خمینی هم بعد از انقلاب ۵۷ و به فرمان بنیانگذار جمهوری اسلامی «برای حمایت از محرومان» تشکیل شده است. مدیرکل هماهنگی امور اجرایی مشارکت‌های مردمی این کمیته همین هفته با بیان «وجود ۱۸۴ هزار صندوق صدقات در معابر شهرهای سراسر کشور» گفته بود: «طی ۸ ماه گذشته حدود ۴۰ میلیارد تومان درآمد کمیته امداد امام خمینی از این صندوق‌ها بوده است.»

نهادهای فرهنگی و مذهبی زیر نظر رهبری

نهادهای آموزشی و مذهبی که زیر نظر رهبری جمهوری اسلامی است و سالانه مبالغی را به‌عنوان کمک از دولت دریافت می‌کنند عبارتند از: نماینده در امور حج و سرپرست حجاج ایرانی (۶.۸ میلیارد تومان)؛ شورای عالی مجمع تقریب مذاهب (۳۲ میلیارد تومان)؛ مجمع جهانی اهل‌بیت (۴۰ میلیارد تومان)؛ مرکز رسیدگی به امور مساجد(۳۱ میلیارد)؛ شورای عالی انقلاب فرهنگی (۴۱.۳۳ میلیارد تومان)؛ سازمان تبلیغات اسلامی (۲۰۲.۳ میلیارد تومان)؛ شورای عالی فضای مجازی (۴۷.۷۸ میلیارد تومان)؛ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (۱۵ میلیارد تومان)؛ مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت (۷ میلیارد تومان)؛ بنیاد دایرةالمعارف اسلامی (۹ میلیارد تومان)؛ موسسه فرهنگی و پژوهشی انقلاب اسلامی (۳۴ میلیارد تومان)؛ شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی (۴۴.۱۲ میلیارد تومان).

این نهادها یا اکثراً توسط رهبر جمهوری اسلامی تشکیل ‌شده است و یا مسئولان آن توسط رهبر تعیین می‌شوند و تحت نظارت او اداره می‌شود.. به‌طور نمونه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از سال ۶۸ به پیشنهاد علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و با هدف دیجیتالی کردن منابع علوم اسلامی تأسیس شده است.

«سازمان تبلیغات اسلامی» نهاد دیگری است که با دستور بنیان‌گذار جمهوری اسلامی تشکیل‌ شد و در حال حاضر زیر نظر رهبر قرار دارد. این سازمان از نهادهای «تبلیغاتی نظام جمهوری اسلامی» است که وظیفه‌اش بسط «ایدئولوژی جمهوری اسلامی» از طریق ادارات استانی، سازمان‌های وابسته و فعالیت‌های فرهنگی است. مسعود صفی یاری، مدیرکل تبلیغات اسلامی استان زنجان، در این خصوص گفته: «سازمان تبلیغات به عنوان بخشی از جبهه فرهنگی اسلامی خود را خادم فرهنگ اسلامی می‌داند و از آن به‌عنوان ظرفیت قابل‌اتکا در مأموریت‌ها استفاده خواهد کرد».

نهادهای نمایندگی رهبری در سازمان‌ها و امامان جمعه

رهبر جمهوری اسلامی در برخی از نهادها و وزارتخانه‌ها نهاد نمایندگی خود را دارد. این نهادها که با توجه به سازمان و نهاد مستقر در آن وظایف متنوعی دارند، عبارتند از: نمایندگی رهبری در وزارت کشاورزی (۱.۰۰۴ میلیارد تومان)؛ نمایندگی رهبری در سپاه (۹۱۲ میلیارد تومان)؛ نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها (۱۲۹.۲۸۲ میلیارد تومان)؛ نهاد نمایندگی رهبری و دانشگاه معارف (۴۳.۰۷ میلیارد تومان).

نمایندگی رهبری در وزارت کشاورزی شخصیت حقوقی است و وزارت جهاد کشاورزی موظف است با توجه به نظر «نماینده ولی‌فقیه» در وزارتخانه، نسبت به تأمین محل کار، تجهیزات و وسایل موردنیاز نیروی انسانی و تأمین اعتبارات و ... موردنیاز آن اقدام کند. وظیفه این نهاد - طبق گفته مسئولانش، «تنظیم شعائر اسلامی، تقویت فرهنگ و ارزش‌های معنوی، انقلابی و تبیین، اشاعه و نهادینه کردن آن در بین کارمندان وزارتخانه و جامعه کشاورزی» است.

اگرچه سپاه از جمله نهادهایی است که زیر نظر رهبری جمهوری اسلامی مدیریت می‌شود، «نمایندگی رهبری» در این ارگان نظامی به گفته حاج صادقی، نماینده ولی فقیه در سپاه پاسداران، به منظور «صیانت از هویت اسلامی، انقلابی، جهادی، ولایی و مردمی سپاه و بسیج» ایجاد شده است.

از دیگر نهادهای نمایندگی رهبری، نمایندگی در دانشگاه‌هاست. از وظایف اصلی آن «توسعه و تعمیق آگاهی‌ها و علائق اسلامی دانشجویان و دانشگاهیان و تبیین ارزش‌های اسلامی» است.

همچنین رهبر جمهوری اسلامی ایران در تمام استان‌ها نماینده‌ای را با عنوان «نماینده ولی‌فقیه» منصوب می‌کند که این نمایندگان معمولاً امام‌جمعه مرکز استان نیز هستند. دفاتر نمایندگان ولی‌فقیه و امامان جمعه، پل ارتباطی رهبر با این مناطق است که سیاست‌های ابلاغی او را اعلام می‌کنند. سهم این نهادها از بودجه ۹۹ عبارتند از: ستاد اقامه نماز (۱۶ میلیارد تومان)؛ شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه (۲۹.۵ میلیارد تومان)؛ سفرهای رهبری (۱۰۰۰ میلیارد تومان).

سهم نهادهای حوزوی و دانشگاهی وابسته به رهبری

نهادهای حوزوی و دانشگاه‌های اسلامی از مراکز مورد علاقه رهبر جمهوری اسلامی است. او در خصوص استفاده از کمک‌های دولتی برای بهبود وضعیت حوزه‌ها در دیدار طلاب حوزه علمیه قم در سال ۸۹ گفته بود: «مسائلی در این حوزه علمیه وجود دارد که جز با کمک بیت‌المال (بودجه دولتی)، حل آنها ممکن نیست». همین نگاه بود که موجب افزایش سالیانه بودجه مراکز حوزوی و دانشگاه‌های اسلامی زیر نظر او در سال‌های اخیر شده است. به طوری که که دیگر مدارس علمیه ایران با استفاده از این بودجه‌ها امروز به پیشرفته‌ترین مراکز با امکانات متنوع رفاهی و آموزشی بدل شده‌اند.

نگاهی به بودجه ۹۹ نشان می‌دهد، این سیاست که سال‌ها در دستور کار دولت بوده همچنان پابرجاست و نهادهای حوزه‌ای و دانشگاهی زیر نظر رهبری جمهوری اسلامی مبالغ قابل‌توجهی را در قالب بودجه دریافت می‌کنند. این مرکز عبارتند از دانشگاه مذاهب اسلامی (۱۹.۵۲۵ میلیارد تومان)؛ دانشگاه اهل‌بیت (۱۱.۱۷۸ میلیارد تومان)؛ دانشگاه امام صادق (۱۳.۲۹۳ میلیارد تومان)؛ جامعه المصطفی (۳۱۰.۴۱۹ میلیارد تومان)؛ شورای سیاست‌گذاری حوزه‌های علمیه خواهران (۲۰۶.۵ میلیارد تومان)؛ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (۱۹.۶ میلیارد تومان)؛ مرکز خدمات حوزه‌های علمیه (۷۷۹.۶ میلیارد تومان)؛ شورای برنامه‌ریزی مدیریت حوزه‌های علمیه خراسان (۸۷ میلیارد تومان).

مرکز خدمات حوزه‌های علمیه در دهه ۷۰ و به‌ منظور «تأمین رفاه حداقلی طلاب در بخش‌های مسکن، بیمه، وام قرض‌الحسنه» تأسیس شد. برخی از ادارات زیر نظر این مرکز خدمات عبارتند از: موسسه مسکن، معاونت سلامت و امور بیمه، معاونت منابع انسانی و مالی، اداره امور مجلس و دولت و اداره کل حراست.

سهم نهادهای رهبری از بودجه ۹۹

با توجه به آنچه گفته شد بودجه نهادهای زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی ایران به تفکیک نوع فعالیت آنها عبارتند از: نهادهای مستقل حکومتی تحت اراده مستقیم رهبر ( میلیارد تومان۸۴۰۴۶.۵۶۲)؛ نهادهای خیریه و اقتصادی (۲۴۶۲۷.۵۹ میلیارد تومان)؛ نهادهای فرهنگی و مذهبی (۵۱۰.۳۳ میلیارد تومان)؛ نهادهای نمایندگی رهبری در سازمان‌ها و امامان جمعه (۳۱۳۳.۸۵۲ میلیارد تومان)؛ نهادهای حوزوی و دانشگاهی وابسته به رهبری (۱۴۴۷.۱۱۵ میلیارد تومان)، که در مجموع با جمع کل (۱۱۳۷۶۵.۴۴۹ میلیارد تومان) معادل یک چهارم کل بودجه ۹۹ است.

قرادادهای تجاری نهادهای وابسته به رهبری

نباید فراموش کرد که از معضلات اساسی بودجه در ایران نبود شفافیت بودجه است. بر اساس گزارش بین‌المللی شفافیت بودجه‌، ایران در میان ۹۴ کشور جهان رتبه ۶۷ را دارد. به دلیل همین نبودِ شفافیت نمی‌توان به درستی گفت چه میزان از قرادادهای دولتی با نهادهای وابسته به رهبری امضا می‌گردد. اما به طور نمونه می‌توان به هزینه‌های میلیاردی اجاره اماکن دولتی اشاره کرد که زیر نظر آستان قدس رضوی اداره می‌گردد.

و یا به بودجه ۳۰ میلیارد تومانی خرید برق تضمینی از نیروگاه برق ابوموسی در بودجه ۹۹ اشاره کرد؛ نیروگاهی که در اصل متعلق به هلدینگ غدیر- یکی از بازوهای اقتصادی ستاد فرمان اجرایی امام است.