بعد از اینکه شهرداری تهران به لطف وضعیت آب‌وهوا در سال گذشته توانست کیفیت هوا را در سطح مطلوبی حفظ کند، امسال دست طبیعت یاری نکرد و با بازگشت روزهای کم‌بارش و سرد، آلودگی دوباره بر سر تهران و اکثر شهرهای بزرگ کشور سایه انداخت. برخی از مسئولین کشور که آن دستاورد را نتیجه عملکرد خود می‌دانستند امروز باید نسبت به هوای آلوده تهران و امید واهی که آن زمان به مردم می‌دادند، پاسخگو باشند.

موضوع آلودگی هوای شهرهای بزرگ کشور نیز همواره در این فصل از سال مورد بحث قرار می‌گیرد و با وجود اینکه وضعیت امسال همچنان نسبت به سال‌های ابتدایی دهه 90 بهتر است، وضعیت همچنان برای شهری مثل تهران ناامیدکننده است. بعد از گذشت نزدیک به 275 روز از سال 98، تعداد روزهای آلوده شهر تهران به 57 روز رسیده است (مجموع روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس و ناسالم) با توجه به اینکه همچنان در حدود 90 روز تا پایان سال باقی‌مانده است، این احتمال وجود دارد که روزهای آلوده شهر تهران به بیش از 80 روز برسد و روند بهبود یافته چند ساله گذشته از بین برود. 

زیانی که دیده نمی‌شود

مطابق اطلاعات بانک جهانی، آلودگی هوا زیانی در حدود 225 میلیارد دلار به اقتصاد جهانی وارد می‌کند. در مورد اقتصاد ایران برآوردهای دقیقی وجود ندارد، اما برخی منابع زیان ناشی از آلودگی هوا را رقمی در حدود 2.3 درصد از تولید ناخالص داخلی ایران می‌دانند. در صورتی‌ که تولید ناخالص داخلی کشور را رقمی در حدود 400 میلیارد دلار برآورد کنیم، این رقم در حدود 9 میلیارد دلار به اقتصاد کشور لطمه وارد می‌کند. علاوه بر این، آلودگی هوا بازدهی نیروی کار را کاهش می‌دهد، و می‌تواند در آینده سبب افزایش بیماری‌هایی همچون سرطان شود.

کار از ریشه خراب است

متأسفانه سال‌ها سیکل معیوب مدیریت شهری، تهران را به سمت یک شهر ناکارآ برده است که اساسا قابلیت جابه‌جایی بین نقاط مختلف شهر از آن گرفته شده است و آلودگی هوای آن نیز سالانه منجر به کشته شدن چند صد نفر می‌شود. شاید بتوان وضعیت توسعه شهر را در یک سیکل بسته به‌صورت زیر تعریف کرد.

1- ترافیک در شهر افزایش پیدا می‌کند و شهروندان با مشکلات شدید حمل‌ونقل در شهر مواجه می‌شوند.

2- شهرداری به‌منظور حل مشکل ترافیک، با ساخت اتوبان مسیرهای جدیدی پیش روی خودروهای سواری تک‌سرنشین قرار می‌دهد.

3- به دلیل باز شدن راه جدید، هزینه‌های حمل‌ونقل شخصی کاهش پیدا می‌کند.

4- در نتیجه کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل شهری، مهاجرت به شهر افزایش پیدا کرده و استفاده از خودروی شخصی به ‌منظور رسیدن به محل کار افزایش پیدا می‌کند.

5- با افزایش استفاده از ماشین شخصی دوباره ترافیک به شهر باز می‌گردد.

ریخت‌وپاش‌های گسترده مدیریت شهری، در دورانی که پول‌های ناشی از فروش تراکم سر به فلک می‌کشید، سبب شده است که تهران از منظر حمل‌ونقل عمومی شهری بسیار ضعیف باشد، اما زیرساخت‌های جاده‌ای آن در سطح بهترین‌ها قرار بگیرد.

خطر بازگشت آلودگی گسترده:

هرچند در شرایط کنونی به نظر نمی‌رسد عامل اصلی آلودگی هوای شهر تهران کیفیت بنزین باشد، اما با روند مصرف بنزین در کشور، و تحریم‌های گسترده علیه ایران، خطر بازگشت بنزین‌های بی‌کیفیت - موسوم به بنزین پتروشیمی، به شهرهای بزرگ کشور دور از انتظار نیست. دولت باید به هر نحوی وضعیت تولید و مصرف بنزین را کنترل کند تا عواقب استفاده از بنزین بی‌کیفیت گریبان‌گیر کشور نشود. تثبیت قیمت‌ها به مدت چند سال و جهش دوباره آن راهکاری نیست که در شرایط تحریم بتوان به آن تکیه کرد. شاید این بار تثبیت قیمت بنزین و جهش آن آخرین تصمیم آن دولت باشد. افزایش تدریجی و در حدود تورمِ قیمت بنزین، و یا فروش بنزین با ضریبی از قیمت جهانی، می‌تواند شرایط را برای درک بهتر مردم آماده کند.

ATTA KENARE / AFP

چه کنیم؟

بسیاری از پدیده‌های اجتماعی را می‌توان با استفاده از مکانیزم اقتصاد و نفع شخصی حل کرد. برای حل هر مشکلی زمانی می‌توانیم راهکار ارائه دهیم که آن مشکل را به‌خوبی بشناسیم. طبق آمارهایی که سایت شاخص آلودگی هوای تهران اعلام می‌کند، ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون مهم‌ترین نقش را در آلودگی هوای تهران دارد.کاهش این عامل می‌تواند وضعیت هوای شهر تهران را در وضعیت سالم قرار دهد. از آنجا که این ماده رنگ و بو دارد، عامل کدری آسمان شهر تهران نیز هست. اما مسئولان شهری به دور از بررسی کارشناسی، ساده‌ترین راهکارها را - که همان تعطیل‌ کردن کشور است، انتخاب می‌کنند.

در مورد وضعیت آلودگی هوا در شهر تهران، مطالعات گسترده‌ای انجام نشده است، اما در مطالعه‌ای که حول عوامل تولیدکننده این ذرات انجام شده است، سهم هر یک به‌قرار زیر است:

1- خودروهای سواری 16.1 درصد

2- موتورسیکلت 14.1 درصد

3- کامیون 10.4 درصد

4- اتوبوس بخش خصوصی 7.6 درصد

5- اتوبوس شهری 5.6 درصد

6- وانت‌بار 4.7 درصد

7- تاکسی 4.3 درصد

8- مینی‌بوس 2.3 درصد

9 – سایر 34.8 درصد

با مشاهده آمار بالا، می‌بینیم که سهم خودروهای سواری و موتورسیکلت در حدود 30 درصد است و 70 درصد از منشأ این آلودگی با تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها تغییرات گسترده‌ای نخواهد داشت. با شاخت بهتر از این اطلاعات می‌توان راهکارها را به دو بخش کوتاه‌مدت و بلندمدت صورت زیر خلاصه کرد:

کوتاه‌مدت:

1- ممنوعیت تردد انواع کامیونت فرسوده در شهر تهران

2- اجرای طرح ترافیک از در منزل

3- ممنوعیت تردد خودروهای فرسوده

4- طراحی یک صندوق مخصوص دریافت درآمدهای شهرداری تهران حول موضوع آلودگی هوا و هزینه‌کرد آن به منظور بهبود کیفیت هوا

بلندمدت:

1-رفع موانع گمرکی برای خودروهای هیبرید و الکتریکی

2- نوسازی ناوگان حمل بار و مسافر:

از آنجا که بخش عمده آلودگی شهر تهران ناشی از عبور و مرور کامیون‌ها و اتوبوس‌های شهری قدیمی است، نوسازی این ناوگان می‌تواند مهم‌ترین قدم در این راه باشد. در حدود 30 درصد از عوامل تولیدکننده ذرات معلق در شهر تهران سهم این قسمت است.

3- توسعه مترو به‌جای اتوبان:

طبق آمار در حدود 60 درصد از خودروهای عبوری در معابر کشور خودروهای تک‌سرنشین هستند. این آمار را می‌توان آیینه تمام و کمال مدیریت ترافیک در شهر تهران در نظر گرفت. راه‌اندازی خطوط 6 و 7 متروی تهران باید اولویت اصلی شهردار تهران باشد. متروی تهران همچنان کمبودهای بزرگی نسبت به بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا دارد.

4- بهبود کیفیت موتورهای سواری:

شاید باورش برای عده بسیار زیادی کمی سخت باشد، اما آلودگی هر موتورسیکلت در حدود4 تا 8 برابر خودروهای سواری است. موتورها نقش مهمی در وضعیت کنونی آلودگی هوا دارد. توسعه موتورهای برقی و اعطای وام به‌منظور تعویض موتور قدیمی با یک موتور برقی، یک راهکار پایدار به‌ منظور بهبود کیفیت هوای تهران است.