وقتی خواننده کتاب دوجلدیِ دو هزارصفحه‌ای و بسیار قطورِ تذکرة‌الاولیاء شیخ‌عطار، با تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی را به دست می‌گیرد، طبیعی است مهم‌ترین پرسشی که به ذهن می‌رسد، چرایی انجام چنین کاری است؟ چه نیازی به تصحیح و انتشار کتابی است که پیش از این چندین تصحیح از آن انجام شده و در میان مصححان، نام فردی چون رینولد نیکلسون، ادیب نامی نیز به چشم می‌خورد؛ و یا تصحیحی که دوست و همکلاسی آقای شفیعی، دکتر محمد استعلامی، از این کتاب انتشار داده که در عالم تصحیح چهره‌ای مورد قبول اهل ادب و فرهنگ است؟
دکتر شفیعی در مقدمه کتاب به این پرسش پاسخ می‌دهد و برای مخاطب شرح می‌دهد که چرا کتاب عطار مهم است و چرا باید تصحیحی تازه از آن منتشر می‌شد و چرا او برای انجام چنین کاری بیش از ۴۰ سال ذهن و مطالعاتش را درگیر کرده و " بارها و بارها آن را در دوره دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران به دانشجویان درس داده و متوجه شده که بسیاری از دانشجویان دوره دکتری نیز کتاب را همانند کتاب حسین کُرد مطالعه کرده‌اند"(ص ۳۰) و چرا تذکرة‌الاولیاء آخرین کتاب از مجموعه کتاب‌های شیخ‌عطار است که او تصحیح و منتشر کرده است؟
آن‌هایی که با فعالیت‌های دکتر شفیعی در حوزه تصحیح آشنا هستند، می‌دانند که او همتی تام و تمام صرف کرده تا مجموعه بزرگان ادب و فرهنگ خراسان را معرفی کند و در این میانه عطار و آثار او جایگاهی ویژه دارد، و در میان آثار عطار نیز تذکرة الاولیاء، جایگاهی ویژه‌تر.
او ابتدا می‌نویسد که می‌توان تذکرة‌الاولیاء را دوگونه خواند، نخست همانند کتاب "حسین کُرد"
و دیگر مانند کتاب " تراکتاتوسِ ویتگنشتاین" و در ادامه توضیح می‌دهد که وقتی قرار بر خوانش و قرائت نوع دوم شد" روی هر سطر گاه می‌توان روزها اندیشید… و فهم آن ظرایف گاه به اندیشیدن بسیار نیاز دارد و دانسته‌هایی در حوزه معارف اسلامی. در این قرائت دوم یک فعل یا حرف اضافه‌ای که همراه آن فعل به کار رفته است می‌تواند روزها وقت مصحح کتاب و خواننده جدی آن را بگیرد."(ص ۳۰)
در اهمیت عطار و سپهر تمدنی خراسان بزرگ با مرکزیت نیشابور
شفیعی کدکنی جدای از اهمیت ادبی کتاب تذکرة‌الاولیاء در مقدمه کتاب، به نکته‌ای دیگر هم اشاره می‌کند که نشان از تاریخی بودن تدوین و انتشار این کتاب در سپهر تمدنی منطقه خراسان بزرگ دارد، که به باور او از زاویه تمدنی، یکی از مهم‌ترین تمدن‌های قرون اولیه ایران و اسلام به شمار می‌رفت. " نیشابور در دوره اسلامی، از روزگار طاهریان و صفاریان و سامانیان و غزنویان تا عصر سلطان سنجر(۵۱۱-۵۵۲) پیوسته در حال رشد و شکوفایی بوده است، هم از دیدگاه فرهنگی و هم از چشم‌انداز توسعه شهری، در مفهوم قدیم توسعه و شهر."(ص۲۵)
به نوشته او شهر نیشابور " چشم و چراغ خراسان بزرگ و مشرق عالم اسلامی شد … و از هر طرف اکناف عالم اسلام برای تحصیل و کسب تجربه به این شهر می‌آمدند و … تنها بغدادِ عصر عباسی، شاید بتواند با نیشابور، از این دیدگاه، رقابت کند و یا قاهره روزگار شکوفایی دولت فاطمیان." (ص۲۵)
نیشابور قرن‌های چهارم و پنجم و نیمه اول قرن ششم و تا پیش از حمله غزها، مرکز فرهنگی خراسان بزرگ بود و مذاهب مختلف کلامی و فقهی نمایندگان برجسته خود را داشته‌اند. اما عطار و دوره او در عمل به نماد دوره انحطاط و زوال عقل و خرد تبدیل می‌شود.
به باور آقای شفیعی کدکنی اگر چه عطار در کنار سنایی و مولانا اوج قله شعر عرفانی است، " نمی‌توانیم دل‌آزردگی خویش را از ستمی که او و همرزمانش نسبت به خردِ ایرانی- که خیام نماینده آن بود- داشته‌اند پنهان کنیم" چرا که عطار است که به نوشته دکتر شفیعی" آخرین ضربه‌ها را بر پیکر خرد ایرانی و دانش‌گرایی همشهری بزرگوار خویش، عمر خیام می‌زند… که شهری را از دانش‌گرایی و آزاداندیشی به سمت تعصب و سخت‌گیری" (ص۲۴) سوق می‌دهد.
در مقدمه ۱۷۶ صفحه‌ای کتاب - که خود رساله‌ای مستقل است، مخاطب می‌تواند ظرافت‌ها و تلاش‌های دکتر شفیعی برای احیای دوباره این کتاب را دریابد. در این مقدمه او می‌نویسد که چرا نه تنها نسخههای خطی فراوانی را از اکناف عالم دیده است، بلکه ترجمه‌های این کتاب در انواع زبان‌ها را هم رصد کرده است تا نشان دهد چرا این کتاب مهم است و چرا به زبان‌های مهم برگردانده شده و تاثیرات خود را برجای نهاده است.
پاسخ به پرسشی اساسی درباره نسخه اصلی کتاب تذکرة‌الاولیاء
یکی از پرسش‌هایی که محققان و ادیبان درباره کتاب تذکرة‌الاولیاء با آن روبرو بودند، همانا اضافه شدن ۲۵ شخصیت دیگر، به ۷۲ شخصیتی است که گفته می‌شود در نسخه اصلی و تالیفی شیخ‌عطار فراهم آمده بود.
این ۷۲ شخصیت که با توجه به باورهای شیعی عطار، بر اساس ۷۲ شهید کربلای امام سوم شیعیان انتخاب شده است، در دوره‌‌های بعد ۲۵ شخصیت به آن اضافه شده‌اند. دکتر شفیعی این ۷۲ شخصیت را در یک بخش و بقیه را در بخش دوم کتاب آورده است تا تغییرات نسخه‌ها را به خوبی نشان دهد. پژوهش‌های دکتر شفیعی کدکنی نشان می‌دهد که او در نهایت پنج نسخه از میان نسخههای موجود را مورد توجه قرار داد و آنها را به عنوان نسخههای اصلی برگزید و تصحیح را با محور قرار دادن این پنج نسخه به پیش برد. انتخاب این نسخه‌ها سبب شد که او ۲۰ سال قبل به تصمیمی در تغییر نسخه‌ها دست یازد." این چاپ تذکرة‌الاولیاء حدود بیست سال پیش حروف‌چینی‌اش تمام شده بود …اما وقتی که شروع به استخراج نسخه بدل‌ها کردم و به مقابله عبارات پرداختم، متوجه شدم که نسخه‌هایی که اساس کار من بوده به هیچ وجه ارزش نسخههای( پنج نسخه ABCDE) را که قرار بود در حاشیه و به صورت نسخه بَدَل در آیند ندارند."(ص ۸۹) از اینجاست که دکتر شفیعی تصمیم می‌گیرد حروفچینی کار را متوقف و مجددا بر اساس این نسخه‌ها انجام دهد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
او در مدت چهل سالی که به کار تحقیق روی تذکرة‌الاولیاء سرگرم بود، و البته در این فاصله بقیه آثار عطار را تصحیح و منتشر کرد، ۳۰ نسخه خطی مهم از این کتاب را گرد آورد که در میان آنها نسخههای مورد نظر نیکلسون هم قرار داشت. اما نکته مهم تحقیق آقای کدکنی این بود که او به جای اساس قرار دادن آن نسخه‌ها به این جمع بندی رسید که پنج نسخه‌ای را که نیکلسون مورد اعتنا قرار نداده بود، دستمایه کار اصلی خود قرارداد.
" تصور می‌کنم عطار خود این تحریر را تدوین کرده است و پس از آن …دیگرانی آمده‌اند و تذکره را به سلیقه خود تلخیص کرده‌اند و … آن صورت تلخیص شده در میان اهل فرهنگ نشر یافته است؛ همان چیزی که در چاپ استاد نیکلسون وجود دارد و همه کسانی که از روی چاپ نیکلسون چاپ‌هایی فراهم آورده‌اند، عملا به نشر همان تحریر مختصر و تصرف شده پرداخته‌اند." (ص ۹۰)
تمرکز روی آثار دیگر عطار و شناخت دقیق منظومه فکری او، به همراه کار فشرده و تحقیق درازدامن درباره فرهنگ و ادبیات و اندیشه وهنر خراسان بزرگ، به آقای شفیعی این ویژگی را بخشید که در نهایت در انتخاب نسخههای سازی جدای از دیگران بنوازد.
او در ادامه توضیح می‌دهد که چرا نسخه‌هایی که او انتخاب کرده است (گروه الف شامل ۵ نسخه) برتر از نسخههای انتخاب نیکلسون و دیگر مصححان (گروه ب شامل ۲۵ نسخه دیگر) است.
" تفاوت جمله‌بندی و مفردات و حروف اضافه و نوع عبارات و حکایات، در گروه الف، به گونه‌ای است که باید گروه الف را تحریری کهن از تذکرة‌الاولیاء به شمار آورد و آنچه در خانواده ب قرار می‌گیرد، تحریری جدید به حساب آید." (ص ۹۱)
در مقدمه، کتاب از نظر مضمونی هم مورد بررسی قرار گرفته و نکات و محورها و مفاهیم کلیدی آن بررسی شده است. مفاهیمی چون صدق و کذب گزاره‌های عرفانی، فهم صوفی از قرآن، زبان رمز، شریعت و طریقت حقیقت، مسئله ولی و ولایت، مسئله کرامت، جبر و اختیار، اژدهای نفس، انسان‌دوستی مشایخ، بانوان تصوف، شیوه تربیت مریدان، "مفهوم علم نزد مشایخ و معنای دشمنی با عقل و فلسفه" به اجمال و دقت توضیح داده شده است تا مخاطب درکی از منظومه فکری عطار در زمینه‌های گوناگون به دست آورد.
تقسیم بندی کتاب
در اصل کتاب تذکرة‌الاولیاء و برای تک تک شخصیت‌ها معرفی مختصری از سوی دکتر شفیعی انجام شده است، به همراه منابعی که نشان می‌دهد او برای شناخت تک تک این شخصیت‌ها جدای از کتاب تذکرة‌الاولیاء به چه آثار ومنابعی سرزده است.
۹۳۰ صفحه جلد نخست (به جز مقدمه ۱۷۵ صفحه‌ای) شامل اصل کتاب با معرفی هر شخصیت از سوی مؤلف است که با امام صادق (امام ششم شیعیان) شروع و با امام محمد باقر(امام پنجم شیعیان) به عنوان شخصیت نود و هفتم به پایان می‌رسد.
جلد دوم کتاب که ۸۵۰ صفحه را شامل می‌شود، در واقع همان بخشی است که نتیجه سال‌ها فیش‌برداری و مقابله دکتر شفیعی با نسخههای گوناگون را می‌توان در آن دید.
در این بخش ابتدا (در ۱۹۳ صفحه) تمامی اختلافات نسخ به ترتیب درباره هر شخصیت آمده است و مخاطب می‌تواند دریابد که برای مثال درباره حلاج (شخصیت ۷۲ از نسخه اصلی) در تمامی ۳۰ نسخه چه اختلافاتی با نسخههای اصلی وجود داشته است.
در ادامه (بخش تعلیقات در ۳۷۰ صفحه) تمامی عبارات و تعبیرات دشوار و نیز لغات و جملات عربی توضیح داده شده است تا مخاطب حتی مبتدی هم بتواند از این کتاب بهره کامل ببرد.
۲۳۰ صفحه از جلد دوم به فرهنگ‌واره و ۳۶ صفحه شامل فهرست منابعی است که آقای شفیعی برای نگارش این اثر به آنها مراجعه کرده است.
از حواشی جالبی که برای این کتاب ایجاد شده، فروش بالای ۴۰۰ میلیون تومانی در نمایشگاه کتاب امسال و از آن مهم‌تر، اختصاص سهم مؤلف از این فروش به یک خیریه بود. دکتر شفیعی تابستان امسال در سفری به مشهد و با حضور در جشن موسسه خیریه کودکان محروم مانده از تحصیل، عواید حاصل از فروش کتاب را به کودکان این موسسه بخشید.
تذکرة‌الاولیاء/ عطار نیشابوری/ مقدمه، تصحیح و تعلیقات:محمدرضا شفیعی کدکنی/ ناشر:انتشارات سخن؛ ۱۳۹۸/ دو جلد/ قیمت:۳۰۰ هزار تومان/ ۱۹۰۰ص + ۱۷۶ صفحه مقدمه
