با افتتاح دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا در ژانویه ۲۰۰۱، فرهنگ اصطلاحات از قفسه کتابخانه‌ها به فضای اینترنت وارد شد و شگفتی عصر جدید را رقم زد. دایره‌المعارفی همگانی که با گسترش اینترنت امکان دسترسی به آن به‌آسانی برای کاربران فراهم شد تا به‌تدریج با دانشنامه بریتانیکا برابری کند؛ اما با تفاوتی بزرگ؛ ویرایش دانشنامه‌های موجود در کتابخانه‌ها جز برای پدیدآورندگان امکان‌پذیر نیست، در حالی که دانشنامه ویکی‌پدیا را همه می‌توانند ویرایش کنند.
این دسترسی همگانی به ویرایش و مشارکت در نوشتن مقالات با شعار «آزادی بیان» این دانشنامه، پاشنه آشیل این مرجع محسوب می‌شود. تفاوت دیدگاه و عقاید مختلف کاربران که اغلب تصمیم‌ها با اجماع آن‌ها گرفته می‌شود، گاه باعث می‌شود از یک مطلب نسخه‌های متفاوتی ایجاد شود. در سال‌های اخیر، دستکاری کاربران در صفحات و تحریف اطلاعات مندرج بحث‌هایی درباره میزان اعتماد به این دانشنامه پدید آورد. خرابکاری در صفحات وقایع خیزش سراسری مردم ایران از آخرین مواردی است که جنگی خارج از خیابان‌ها و این بار در فضای مجازی ایجاد کرده است.
نسخه‌هایی متفاوت از حقیقت
بومیان هاوایی هیچ فکر نمی‌کردند که کلمه «سریع» در زبان آن‌ها به بخش مهمی از شگفتی عصر تبادل اطلاعات بدل شود. پیوند Wiki یا همان «سریع» به دانشنامه یا pedia نشانگر شاخصه مهم این دایره‌المعارف اینترنتی است. سرعت در به‌روزبودن و به دست آوردن اطلاعات از مهم‌ترین عوامل محبوبیت روزافزون این دانشنامه آنلاین‌اند.
به‌محض درگذشت شخصی خاص، کاربران برای اطمینان از خبر منتشرشده ابتدا سراغ ویکی‌پدیا و بیوگرافی شخص می‌روند. این تسریع در اطلاع‌رسانی دانشنامه را به منبع خبری مهمی بدل کرده و باعث شده است همواره به عنوان اولین جست‌وجو پیش روی کاربران قرار گیرد. ایده اصلی این بود که هر شخص روی سیاره به بخشی از دانش بشری به‌رایگان دسترسی داشته باشد. امری که تنها با مشارکت کاربران داوطلب و گردهم آمدن این افراد برای به اشتراک گذاشتن دانسته‌ها ممکن می‌شد. داوطلبانی با نظرها و عقاید مختلف که هر کدام از زاویه دید خود به تاریخ و علم و وقایع نگاه می‌کنند و گاه تضاد منافع و برخوردهای قومی، نژادی و طبقاتی سبب می‌شود سر یک موضوع دیدگاه واحدی نداشته باشند. به توافق رسیدن عقاید مختلف تنها پس از بحث‌ها و جدل‌های بسیار است که به تثبیت یک صفحه منجر می‌شود و می‌توان گفت صفحات شکل‌گرفته در ویکی‌پدیا محصول توافق آرا است.
با این حال، جدا از حقیقتی که نزد همه یکسان نیست، فعالیت‌های جهت‌دار دولت‌ها و سازمان‌های مشخص هم این دانشنامه کاربرمحور را با جنگ منافع برای تغییر مقالات به سود خود مواجه کرده است. هرچند جنگ‌های ویرایشی و خرابکاری در مقالات با واکنش و تصحیح سریع ویراستاران روبرو می‌شود، مطالب اشتباه ممکن است گاه تا مدتی به‌اشتباه روی صفحه اصلی بمانند و اذهان را منحرف کنند.
جنگ روایت‌ها در اعتراض‌های سراسری ایران
اینکه رابی ویلیامز در سال ۲۰۰۶ همسترهای خانگی را خورد، ایتالیایی دانستن نانسی پلوسی، انتشار تصویر شیطانی از بیل گیتس با شاخ‌های شیطان‌گونه و سبیل هیتلری و هواشناس اهل هاوایایی دانستن افلاطون، فیلسوف یونانی، از اشتباه‌های فاحش ویکی‌پدیا در این سال‌ها به شمار می‌روند که اغلب هکرها یا خرابکاران بر صفحات آن ظاهر کرده‌اند و دانشنامه‌ای را که با اندیشه ثبت واقعیات متولد شد، گاه چنین در معرض خطاهای تاریخی قرار داده‌اند.
با این حال در جوامع بسته، خرابکاری و دست بردن در تاریخ و تحریف آن شکل دیگری به خود می‌گیرد و لشکری از کاربران اجیرشده همسو با حفظ منافع حاکمیت برای تحریف وقایع همواره آماده‌اند. هم‌زمان با خیزش سراسری این روزهای مردم ایران، کاربران اجیرشده حکومتی با حمله به صفحاتی که به خیزش مردم مربوط می‌شد، سعی در القای تصمیم‌‌های اتاق فکر حکومت در مواجهه با واقعیات داشته‌اند؛ حملاتی که کاربران داوطلب آن‌ها را خنثی کردند تا انکار دستپاچه واقعیت راه به جایی نبرد.
تردید افکندن درباره یک واقعه و تغییر روایت آشکار از مهم‌ترین اهداف این حملات‌اند. تلاش در مهندسی اخبار اعتراض‌ها مانند حذف اخبار اعدام از صفحه اول ویکی‌پدیای فارسی و سانسور اخبار اعتراض‌ها و فیلترینگ هوشمند بازدید مقالات از جمله مواردی‌اند که در این روزها دیده شدند و رد پای آن‌ها را می‌توان در صفحه بحث مشاهده کرد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در همان روزهای ابتدایی، صفحه مهسا امینی در ویکی‌پدیا برای نظرسنجی برده می‌شود تا حذف شود. اتهام واهی علیه قربانیان و دستگیرشدگان مانند زدن اتهام سرقت به خدانور لجعی، به قصد تخریب چهره جان‌باختگان خیزش مردمی از دیگر شگردهای کاربران خرابکار بود. القای تیراندازی نیروهای بیگانه به کیان پیرفلک و تکذیب از طرف نیروهای حکومتی بودن این حمله، درخواست حذف شعار علیه رهبر جمهوری اسلامی در صفحه سیدعلی خامنه‌ای، اصرار بر داعشی بودن مهاجمان به حرم شاهچراغ، دروغ خواندن قتل نیکا شاکرمی به دست حکومت، درخواست حذف مطلب آزادی اشنویه، دست بردن در آمار کشته‌شدگان خیزش ۱۴۰۱ ایران، تروریستی خواندن حمله به بازار ایذه، زیر سوال بردن اعداد و ارقام اعتراض‌های ۱۴۰۱ ایرانیان مقیم خارج، بسیجی خواندن حمیدرضا روحی، حمایت از روایت رسمی جمهوری اسلامی در کشته شدن آیلار حقی، ادعای رکیک بودن شعارها در اعتراض‌ها و درخواست برای حذف خبر اعدام محمدمهدی کرمی و محمد حسینی از صفحه اول ویکی‌پدیای فارسی در روز نهم ژانویه از جمله موارد مهم خرابکاری ویراستاران حکومتی در فضای دانشنامه آزاد این روزها بوده‌اند.
تاریخ ویکی‌پدیای فارسی
ویکی‌پدیای فارسی نوزدهمین ویکی‌پدیای بزرگ جهان است که دو سال پس از تولد این دانشنامه و در دسامبر ۲۰۰۳ به وجود آمد. با همان هدف بزرگ: ساخت دانشنامه‌ای با محتوای آزاد و مشارکت همگان. تا به امروز در این دانشنامه بیش از یک میلیون کاربر فارسی‌زبان با ۳۵ مدیر و نزدیک به ۹۴۵ هزار و ۵۴۸ مقاله ثبت‌نام کرده‌اند.
مقالات اولیه ویکی‌پدیا فارسی اغلب درباره مباحث تاریخی و عناصر شیمیایی بودند. از اواخر دهه ۸۰ و با اضافه شدن مباحث گوناگون، نگاه حکومت به این دانشنامه دوخته شد و درباره دستکاری در مقالات شایعاتی شنیده شد. نشریه اوپن دموکراسی شهریور ۱۳۹۸ گزارشی با عنوان «ویکی‌پدیای فارسی: منبعی مستقل یا ابزاری در دست دولت ایران؟» منتشر کرد. در این گزارش، ویکی‌پدیای فارسی به وزارت حقیقت در رمان ۱۹۸۴ اورول تشبیه شد که حکومت ایران از آن استفاده می‌کند. این نشریه با مقایسه نسخه‌های فارسی و انگلیسی مقاله‌های «مداخله ایران در جنگ داخلی سوریه»، نشان داد که روایت این مقالات و ارجاعاتشان در دو زبان فرق می‌کند؛ تناقضی جانبدارانه با اطلاعات نادرست در دانشنامه‌ای که داعیه سیاست بی‌طرفانه دارد، صدای بسیاری را درآورد.
دست بردن در اخبار و حذف، اصلاح یا ترمیم مطالبی که به شکل واضح از منافع حکومت جانبداری می‌کردند، باعث شد تا کاربران متوجه خرابکاران حکومتی شوند و به مقابله با آن‌ها بپردازند؛ خرابکارانی که ارتش سایبری خود را روی این صفحات متمرکز کرده‌اند تا با تحریف مجازی تاریخ، توجه‌ها را از واقعه‌ای مشخص منحرف کنند.
یک ماه پس از مقاله اوپن دموکراسی و در بحبوحه اعتراض‌های آبان ۹۸، سید جواد کاظمی‌تبار، یک استاد دانشگاه، در روزنامه ایران مقاله‌‌ای با عنوان «منافقان در ویکی‌پدیا چه می‌کنند» منتشر کرد که به‌خوبی گواه نگاه حکومت به این دانشنامه است. نگارنده مطلب کسی است که به گفته خود، نزدیک به یک دهه است تفننی در ویکی‌پدیا مقالات را ویرایش می‌کند. او آشکارا دخل و تصرف و مقابله را نکات منفی این صفحات می‌نامد و اذعان می‌کند که «در این گونه موارد، تنها راه مقابله این است که به تعداد کافی ویرایشگر که در قطب مخالف قرار گرفته‌اند، همت کنند و در مقاله مزبور به ویرایش بپردازند».
او که ویراستاران دسته مقابل را منافق و نیروهای متخاصم می‌بیند، با اشاره به تاثیرگذاری این مرجع بر جامعه، تاکید می‌کند که مطالب نامناسب آن باید سانسور شوند. چنین دیدگاه حذفی باعث شد همواره در زمان‌های حساس مانند اعتراض‌های مردم ویراستاران و کاربران حکومتی در تغییر و تحریف تاریخ نقشی پررنگ ایفا کنند.
جنگ‌های ویرایشی ادامه دارد
هر کسی حقیقت را از دیدگاه خود و منافعش روایت می‌کند و از اینجا است که ویکی‌پدیا به میدان نزاع بدل می‌شود. منصور قاسمی‌زاده، کارشناس اینترنت، درباره این وضعیت و همچنین حملات کاربران حکومتی به این دانشنامه می‌گوید: «سیاست ویکی‌پدیا به طور مشخص بی‌طرفانه است و برای همین سوگیری کاربران خرابکار به شکل واضح قابل‌رویت است. خوشبختانه قابلیت ویرایش خیلی زود از درج منابع غلط جلوگیری می‌کند. به هرحال این جنگی بی‌پایان است که تنها با همت داوطلبان باید از میزان تخریب آن جلوگیری کرد.»
او درباره چگونگی دست بردن در مقالات می‌گوید: «شما درباره واقعه‌ای تاریخی مهجور در جنوب ایران که به منابع و جغرافیای آن اشراف دارید چند خطی با ذکر منبع به مقاله اصلی صفحه در ویکی‌پدیا اضافه می‌کنید. یک نفر پیدا می‌شود که نظر مخالف شما را دارد و با ذکر منبع نادرست، مطلب شما را زیر سوال می‌برد. در اینجا وظیفه کاربران دیگر است که به یاری کاربر الف بشتابند و خرابکار را از گود بیرون کنند. بدین ترتیب محصول مشترک گروهی از کاربران آن واقعه تاریخی در جنوب ایران را نجات خواهد داد. البته باید پذیرفت که یک واقعه ممکن است از چندین زاویه نگاه شود که درست هم هست اما در مورد حادثه و واقعه‌ای تثبیت‌شده، این امر نباید به چندین روایت کشیده شود.»
کاربران حکومتی با تحریف مکرر وقایع موثق باعث شدند تا ویراستاران داوطلب نیز همچون مردمی که در خیابان بودند، این روزها در خیابان‌های ویکی‌پدیا حضور داشته باشند تا از ورود و ثبت مطالب غلط و دادن آن به خورد جهان ممانعت کنند. در بسیاری موارد، ویکی‌پدیا با قطع دسترسی کاربر مهاجم به جنگ‌های ویرایشی موقت پایان می‌دهد. ارسال مکرر مطالب نادرست بدون مرجع مشخص و آزار و اذیت و هتاکی در این فضا از دیگر مواردی است که قطع دسترسی ویراستار را به دنبال دارد. ویکی‌پدیا که همواره بر اجرای سیاست «دیدگاه بی‌طرفانه» خود تاکید کرده، در بیست و سومین سال تولدش هنوز از منابع مهمی است که محققان و خبرنگاران و پژوهشگران از آن برای کامل کردن اطلاعات خود استفاده می‌کنند.
