جشنواره فیلم مسکو که از باسابقه‌ترین رویدادهای سینمایی اروپا است، تحت تاثیر سیاست‌های ولادیمیر پوتین و حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲، با تحریم و رویگردانی سینماگران کشورهای غربی مواجه شده است؛ اما ظاهرا بخشی از کمبود فیلم‌های اروپایی و آمریکایی را سینمای ایران جبران می‌کند و هشت فیلم ایرانی در بخش‌های مختلف این جشنواره شرکت کرده‌اند.

البته ارتباط سینمای ایران با جشنواره مسکو سابقه‌ای طولانی دارد و در سال‌های اخیر هم فیلم‌ها و سینماگران ایرانی از این فستیوال که به دستور استالین در سال ۱۹۳۵ راه‌اندازی شد، جوایزی به دست آورده‌اند. افتتاح جشنواره مسکو واکنشی به جشنواره ونیز بود و در علاقه استالین به سینمای به عنوان ابزاری برای تبلیغ کمونیسم ریشه داشت. این رویداد سینمایی از سال ۱۹۵۹ به شکل مداوم و هر دو سال یک بار و از سال ۱۹۹۹ هم سالانه برگزار شد.

چهل‌وچهارمین دوره جشنواره مسکو قرار بود در آوریل ۲۰۲۲ برگزار شود، اما حمله روسیه به اوکراین معادلات را تغییر داد و فدراسیون بین‌المللی اتحادیه تهیه‌کنندگان فیلم (فیاپف) که مرجع اصلی امتیازدهی به جشنواره‌های سینمایی جهان است، تا اطلاع ثانوی، اعتبار این جشنواره را باطل کرد.

برگزاری زیر سایه تحریم

همسو با تحریم‌های متنوع کشورهای اروپایی و آمریکایی، مجامع و رویدادهای سینمایی دنیا و همچنین سینماگران برجسته هم اعلام کردند حضور در جشنواره مسکو را متوقف می‌کنند. دیوید لینچ، کارگردان برجسته آمریکایی، در ویدیویی خطاب به ولادیمیر پوتین، هشدار داد که حمله به اوکراین را متوقف کند چون «در حال کاشتن بذر مرگ و نابودی» است و این کار «بازمی‌گردد و گریبان تو را می‌گیرد».

مجموعه این تحولات باعث شد برگزاری چهل‌وچهارمین جشنواره مسکو به تاخیر بیفتد. رسانه‌های داخل روسیه اوایل ژوئن بدون اشاره به دلایل تاخیر، خبر دادند این دوره جشنواره از ۲۲ اوت تا ۶ سپتامبر برگزار خواهد شد و اعلام کردند بیش از ۲۰۰ فیلم برای شرکت در این رویداد متقاضی شده‌اند.

با معرفی فیلم‌های حاضر در بخش مسابقه اصلی، مشخص شد که این رویگردانی چه تاثیری داشته است. در فهرست فیلم‌ها، جز سه فیلم از روسیه، نام کشورهایی مانند ایران، رومانی، پرو، بنگلادش، صربستان، سریلانکا و چین دیده می‌شود و از کشورهای اروپایی مخالف حمله روسیه به اوکراین فقط فرانسه در این بخش رقابتی جشنواره مسکو، یک نماینده دارد.

«بدون قرار قبلی»، ساخته بهروز شعیبی، نماینده ایران در بخش مسابقه اصلی است و فیلم‌های سینمایی «رمانتسیم عماد و طوبی»، به کارگردانی کاوه صباغ‌زاده، «پسران دریا»، ساخته حسین قاسمی جامی و افشین هاشمی، «بچه‌گرگ‌های دره سیب»، به کارگردانی فریدون نجفی و «مسیر معکوس»، ساخته ابوالفضل جلیلی، در بخش خارج از مسابقه به نمایش درمی‌آیند.

مستند «۱۸هزار پا» ساخته مهدی شاه محمدی و فیلم‌های کوتاه «نفس نکش» ساخته میلاد نسیم سبحان و «نسیم» ساخته حمیدرضا قاسمی هم به این دوره جشنواره مسکو راه یافته‌اند. فیلم کوتاه «اوسی‌دی» ساخته علی آزادی‌خواه هم انتخاب شده بود که تهیه‌کنندگانش اعلام کردند در حمایت از مردم اوکراین، از حضور در جشنواره انصراف می‌دهند.

واکنش سینماگران ایرانی به جنگ اوکراین به این انصراف محدود نبود و فوریه ۲۰۲۲ در ابتدای تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، حمید فرخ‌نژاد، بازیگر سینما، با انتشار ویدیویی گفت جایزه‌ای را که از جشنواره مسکو برای بازی در فیلم «طبل بزرگ زیر پای چپ» گرفته بود، پس می‌دهد.

ارتباط سینمای ایران و روسیه

از نیمه اول دهه ۱۳۹۰ ارتباط بخش دولتی سینمای ایران با جشنواره مسکو به مرحله جدیدی وارد شد. جدا شدن بخش بین‌المللی جشنواره فجر و برگزاری رویدادی مستقل با عنوان جشنواره جهانی فیلم فجر باعث شد رضا میرکریمی به عنوان دبیر این جشنواره سراغ سینمای روسیه برود. فیلم‌های ساخت این کشور در بخش‌های مختلف این جشنواره تازه‌تاسیس به نمایش درمی‌آمدند و سینماگران روس و مسئولان جشنواره مسکو به عنوان مهمان و داور به تهران دعوت می‌شدند.

البته برقراری این ارتباط برای میرکریمی منافع شخصی هم داشت. فیلم «دختر» او در سال ۲۰۱۶ دو جایزه بهترین فیلم و بهترین بازیگر مرد را از جشنواره مسکو دریافت کرد و میرکریمی یک سال بعد، داور بخش مسابقه اصلی این جشنواره شد.

اما اقبال جشنواره مسکو به سینمای ایران به میرکریمی محدود نبود. سها نیاستی، بازیگر «سال دوم دانشکده من»، ساخته رسول صدرعاملی، هم در سال ۲۰۱۹ جایزه بهترین بازیگر زن این جشنواره را برد. سال گذشته هم مهدی قنادان بازیگر فیلم «پسر»، ساخته نوشین معراجی، بهترین بازیگر مرد این رویداد سینمایی شناخته شد.

برگزارکنندگان جشنواره مسکو در سال‌هایی به سینمای ایران روی خوش نشان می‌دادند که حضور آثار ایرانی در رقابت اصلی جشنواره‌هایی مانند کن و برلین به چهره‌های مانند اصغر فرهادی، جعفر پناهی، محمد رسول‌اف و مانی حقیقی محدود بود و به همین دلیل، علاوه بر فیلم‌هایی که از کانال نهادهای دولتی به این جشنواره ارسال می‌شدند، فیلمسازان مستقل هم شانس خود را در مسکو امتحان می‌کردند.

جشنواره مسکو، بدل کن و برلین و ونیز برای دولتی‌ها

سینمای ایران در دوران بعد از انقلاب با بنیاد سینمایی فارابی در جهان شناخته شد. در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۷۰ اگر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را استثنا بدانیم- که خود یک نهاد دولتی بود- تنها راه حضور فیلم‌های سینمایی ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی از طریق همین بنیاد بود و از سوی دیگر، جشنواره‌های معتبر اروپایی هم سبک شاعرانه و متفاوت آثار فیلمسازانی مانند عباس کیارستمی و امیر نادری را پسندیدند.

به این ترتیب بنیاد فارابی- که زیرمجموعه وزارت ارشاد بود- فارغ از وابستگی‌های دولتی، به مرجعی معتبر برای رویدادهای سینمایی دنیا در جهت شناخت سینمای ایران تبدیل شد. با ورود به دهه ۱۳۸۰ و آغاز فعالیت پخش‌کنندگان بخش خصوصی، نقش بنیاد فارابی در این زمینه به‌تدریج کمرنگ‌تر شد. انحصار شکست و کار را به جایی رساند که در دهه ۱۳۹۰، تعداد فیلم‌هایی که از طریق این بنیاد در جشنواره‌های معتبر حضور می‌یافتند، به صفر نزدیک شد.

سال ۲۰۲۲ به نقطه عطفی برای حضور بین‌المللی فیلمسازان ایرانی در جشنواره‌های مهم تبدیل شد. جشنواره کن هم‌زمان دو فیلم از کارگردانان ایرانی را در بخش مسابقه به نمایش گذاشت که یکی از آن‌ها، «عنکبوت مقدس»، خارج از ایران و چارچوب‌های سانسور ساخته و دیگری «برادران لیلا» بدون مجوز نمایش وزارت ارشاد به این جشنواره ارائه شده بود.

حاشیه‌های جشنواره کن چنان زیاد بود که تبعات آن همچنان ادامه دارد و کار به توقیف «برادران لیلا» و احتمال ممنوعیت کاری بازیگران و تهیه‌کننده و کارگردانش رسیده و «عنکبوت مقدس» هم به عنوان اثری ضدباورهای مذهبی تکفیر شده است.

در میانه این جنجال‌ها، حضور دو فیلم مسئله‌دار دیگر در جشنواره ونیز مسئولان سینمایی را غافلگیر کرد؛ «خرس نیست» در حالی به بخش مسابقه قدیمی‌ترین رویداد سینمایی جهان راه یافت که جعفر پناهی به عنوان کارگردان این فیلم در زندان است.

«شب، داخلی، دیوار» ساخته وحید جلیلوند به عنوان دیگر فیلم ایرانی حاضر در بخش مسابقه اصلی ونیز هم مجوز نمایش ندارد و مسئولان وزارت ارشاد تهدید کرده‌اند که سرنوشتی مانند فیلم سعید روستایی در انتظار آن است.

در چنین شرایطی و در حالی که دولت تسلطش بر حضور بین‌المللی سینمای ایران را از دست داده و جشنواره‌های مشهور جهانی به محل رقابت فیلمسازان مستقل یا سینمای زیرزمینی ایران تبدیل شده، جشنواره مسکو به دلیل تحریم شدن از سوی غرب، بیش از قبل به سینمای حکومتی ایران روی خوش نشان داده است.

همه فیلم‌های سینمایی حاضر در جشنواره مسکو امسال از طریق بنیاد سینمایی فارابی به این رویداد ارائه شده‌اند.

از سوی دیگر، «بدون قرار قبلی» که در بخش مسابقه مسکو حاضر است، فیلمی کاملا همسو با ایدئولوژی جمهوری اسلامی است که بهروز شعیبی به عنوان یک کارگردان جوان «خودی» آن را ساخته و بازگشت یک مهاجر ایرانی و علاقه‌مند شدن او به ریشه‌های مذهبی‌ را روایت می‌کند.

مسئولان سازمان سینمایی بعد از نمایش «عنکبوت مقدس» در جشنواره کن، حتی کوشیدند با اکران سریع «بدون قرار قبلی» آن را به عنوان نمونه‌ای از علاقه مردم ایران به نمادهای مذهبی شیعه و ارادت به امام هشتم شیعیان معرفی کنند. البته این فیلم در اکران با استقبال چندانی مواجه نشد و بعد از دو ماه نمایش، حدود ۱۲۴ هزار تماشاگر داشت.

به نظر می‌رسد ایران و روسیه که به دلیل خصومت با غرب و انزوای ناشی از سیاست‌های منطقه‌ای خود در حوزه سیاست و دیپلماسی، بیش از گذشته به هم نزدیک شده‌اند، در زمینه فرهنگی هم سینما را به عنوان فصل مشترک خود می‌بینند و حالا در این دوره پیش از مهم‌ترین رویداد سینمایی روسیه، فیلم‌های موردپسند حکومت ایران جای خالی سینمای جهان را پر کرده‌اند.

پبش‌بینی می‌شود با انحلال جشنواره جهانی فیلم فجر به عنوان رویدادی مستقل و بازگشت بخش بین‌الملل به جشنواره فجر که بهمن ۱۴۰۱ برگزار خواهد شد، طرف ایرانی هم جبران کند و فیلم‌های محصول روسیه هم در جشنواره فجر حضور پررنگی داشته باشند.