سفر چند هفته پیش ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه به تهران، پرسش‌های بسیاری را درباره آینده منطقه مطرح کرده است که تنها به مسئله خاورمیانه با ‌عنوان عرصه رقابت بین منافع قدرت‌های غربی و اهمیت آن در ارتباط با نگرانی غرب از تهدیدهای گذرای تروریست‌ها محدود نمی‌شود. این پرسش‌ها به پیامدهای سفر اخیر پوتین به تهران که ماهیت روابط روسیه و ایران و رویکرد آن‌ها را به‌گونه‌ای روشن می‌کند و نشان‌دهنده تفاهم‌های قوی در رویارویی با واشنگتن است، می‌پردازند. با این حال هنوز تضادها و رقابت‌های بسیاری بین تهران و مسکو وجود دارد که اغلب به تناقض‌ها و ناسازگاری‌ها می‌انجامد و رابطه آن‌ها را به سمت خصومت و دشمنی سوق می‌دهد.

اکنون با توجه به نزدیکی اخیر بین روسیه و ایران، قرار گرفتن هر دو کشور در معرض تحریم‌های آمریکا و غرب و تلاش‌های جاری برای به انزوا کشاندن آن‌ها چه در سطح منطقه و چه در سطح بین‌المللی، آیا می‌توان گفت که در چهارچوب سفر اخیر پوتین به تهران، روابط روسیه و ایران ممکن است به یک ائتلاف راهبردی تبدیل شود یا اینکه همکاری آن‌ها در مقابله با موضع آمریکا همچنان بر پایه فعالیت‌های سیاسی باقی خواهد ماند؟

البته برای پی بردن به نقاط سازگاری و ناسازگاری دو طرف، می‌توان نتایج سفر پوتین به تهران را مورد بررسی و مطالعه قرار داد. پوتین در سفری که در تاریخ ۱۹ ژوئیه به تهران داشت، با مقام‌های ایران، ازجمله رهبر جمهوری اسلامی دیدار کرد. پوتین همچنین در این سفر برای نخستین بار پس از آغاز جنگ اوکراین، با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه دیدار کرد تا درباره ازسرگیری روند صادرات غلات اوکراین از طریق دریای سیاه و درگیری‌های شمال سوریه گفت‌وگو کند.

روسیه ممکن است با بهره‌برداری از نتایج این سفر، به دنبال ارائه پیامی به غرب باشد که شامل برنامه‌ها و سیاست‌های مسکو برای برقراری روابط راهبردی نزدیک‌تر با ایران، چین و هند در مواجهه با تحریم‌های غرب است. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران نیز تلاش می‌کند از دیدار با پوتین در سطح داخلی و بین‌المللی بهره ببرد. در سطح بین‌المللی، تهران شعاری‌های ضد غربی همیشگی را تکرار کرد، سیاست‌های آمریکا و ناتو را عامل اصلی ناامنی در منطقه خواند و از آن‌ها به‌ شدت انتقاد کرد.

از سوی دیگر و در تلاش برای ترویج تصویری ضد آمریکایی، تهران و مسکو توافق کردند در تبادلات تجاری میان دو کشور، از ارزهای ملی استفاده کنند. آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با پوتین گفت دلار آمریکا باید از تجارت جهانی حذف شود و «این امر می‌تواند به صورت تدریجی انجام شود». همچنین، تهران برای تحت فشار قرار دادن ایالات متحده به‌منظور کسب امتیازاتی برای احیای برجام، از دیدار با پوتین استفاده کرد.

البته روابط روسیه و ایران با تناقض‌های بسیاری روبه‌رو است. گرایش روزافزون روسیه به گسترش روابط با چین در ماه‌های اخیر به کاهش چشمگیر صادرات نفت خام ایران به چین که یکی از خریداران اصلی نفت ایران حتی در سایه تداوم تحریم‌های آمریکا به شمار می‌رفت، منجر شده است. در نتیجه، کاهش صادرات نفت خام ایران به چین باعث شد سهم بازار ایران در چین و هند حذف شود. برای جبران زیان‌های ناشی از این اتفاق، شرکت ملی نفت ایران و گاز پروم روسیه یادداشت تفاهمی را امضا کردند که ارزش آن به ۴۰ میلیارد دلار می‌رسد.

در سطح داخلی، ایران روند صادرات گندم روسیه را به‌ویژه با توجه به بحران غذایی جهانی ناشی از جنگ اوکراین تضمین خواهد کرد و در این صورت تهران می‌تواند از نارضایتی‌های داخلی که به‌دلیل بحران اقتصادی، تورم، کاهش سطح درآمد و رویکرد نادرست در برخورد با بحران‌های کم‌آبی، خشک‌سالی و کرونا به وجود آمده است، جلوگیری کند. در نتیجه، دولت ایران می‌تواند در پرتو آنچه از یک بحران جهانی غذا انتظار می‌رود، حداقل استانداردهای زندگی را برای شهروندان فراهم کند.

با این حال، تناقض‌های بسیاری وجود دارد که بر منافع تهران و مسکو و میزان اعتماد بین آن‌ها تاثیر می‌گذارد و در نتیجه از توسعه روابط سیاسی به یک ائتلاف راهبردی جلوگیری می‌کند و دو طرف نمی‌توانند از این تناقض‌ها چشم‌پوشی کنند. علاوه بر تجارب تاریخی که باعث می‌شود روسیه همواره در ذهنیت ایرانیان ازجمله قدرت‌های بین‌المللی به شمار رود که از منابع ایران بهره‌برداری می‌کنند، تهران و مسکو نیز به توسعه روابط با رقیبان طرف مقابل ادامه می‌دهند. درحالی‌که تهران به دنبال ازسرگیری روابط با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است، روسیه سعی می‌کند رابطه‌اش را با اسرائیل حفظ کند و از آن همچون عامل بازدارنده در برابر حضور ایران در سوریه استفاده کند.

از سوی دیگر، ایران و روسیه در بازار انرژی همچنان رقیب یکدیگر باقی می‌مانند، زیرا هریک از آن‌ها می‌توانند چه در بازار اروپا و چه در بازار هند و چین جایگزین طرف مقابل باشند. البته با توجه به فایل صوتی لو رفته محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین ایران، تهران تلاش‌های روسیه برای جلوگیری از احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با غرب و تلاش آن کشور برای ممانعت از احیای توافق با دولت جو بایدن، هنگامی‌ که در روزهای آغازین جنگ اوکراین شروط دیگری را مطرح کرد، از یاد نخواهد برد.

در نتیجه، می‌توان گفت که روسیه و ایران از روابط دو جانبه تنها برای رویارویی با مخالفانشان استفاده می‌کنند و در این میان، جایی برای ایجاد ائتلاف راهبردی که دو کشور را بیشتر از این به هم پیوند دهد، وجود ندارد.