پس از ۲۰ سال تلاش و تکاپوی چشمگیر رسانه‌‌ای در افغانستان، رسانه‌های این کشور یک بار دیگر به رده‌های آخر فهرست رسانه‌های آزاد جهان سقوط کردند. با تسلط طالبان بر افغانستان، بر دهان آزادی بیان در این کشور مُهر سکوت و سیاهی زده شد و بیش از ۴۰ درصد از رسانه‌های این کشور به فعالیت‌ خود پایان دادند. سازمان‌ گزارشگران بدون مرز در فهرست جدید سال ۲۰۲۲، افغانستان را ۳۴ مرتبه پایین‌تر از سال گذشته قرار داد. سازمان‌های بین‌المللی هم با ابراز نگرانی شدید از وضعیت رسانه‌ها و خبرنگاران در افغانستان، از طالبان خواستند حق آزادی عقیده و بیان در این کشور را به رسمیت بشناسد.

پس از دو دهه دستاورد چشمگیر در عرصه آزادی بیان و اطلاع‌رسانی در افغانستان، این داستان هم مثل داستا‌ن‌ آزادی و حقوق بشر در افغانستان با پایانی غمگین به انتها رسید. حمایت میلیارد دلاری جامعه جهانی از افغانستان در دو دهه اخیر، هرچند فضای خشونت‌زده و ناامن اجتماعی در افغانستان را چندان صلح‌آمیز و ارزش‌مدار نکرد، نسبت به دهه‌های قبل، در ذهنیت عمومی تغییری قابل‌ملاحظه به‌وجود آورد. در این مدت، بیش از دو هزار رسانه کوچک و بزرگ در گوشه و کنار افغانستان شکل گرفتند و صدها زن با مدارک تحصیلی مختلف به عرصه کار در فضای رسانه‌ای افغانستان وارد شدند.

ریچارد بنت، گزارشگر ویژه سازمان ملل برای افغانستان، در بیانیه خود به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات، وضعیت اطلاع‌رسانی و مدیریت رسانه‌ در افغانستان را در دو دهه گذشته در منطقه بی‌نظیر، توصیف کرد و گفت که در این مدت، دست‌کم یک هزار و ۵۰۰ زن خبرنگار در این کشور آزادانه فعالیت می‌کردند که اکنون ۸۰ درصد آنان کارشان را از دست داده‌اند.

ریچارد بنت در این بیانیه، از طرف سازمان ملل از طالبان درخواست کرد سد راه آزادی بیان در افغانستان نشود. او تصریح کرد: «از رهبری طالبان می‌خواهیم که رسانه‌های آزاد، مستقل و فراگیر در افغانستان را به رسمیت بشناسند، موارد اساسی حقوق بشر را رعایت کنند و از آزادی بیان و عقیده با در نظرگرفتن برابری جنسیتی، حمایت و حفاظت کنند.»

هرچند در ۲۰ سال گذشته هم با وجود آزادی‌های موجود در عرصه اطلاع‌رسانی و آزادی بیان، همچنان چالش‌هایی وجود داشت و سالانه ده‌ها مورد خشونت علیه خبرنگاران در افغانستان ثبت می‌شد، در کنار آن، ده‌ها نهاد حامی خبرنگاران هم که کارشان نظارت بر وضعیت رسانه‌ها و برخورد حکومت با مسائل خبرنگاران بود، هم فعال بودند. علاوه بر این، هیچ موردی از مجازات و زندانی کردن خبرنگاران به جرم فعالیت رسانه‌ای وجود نداشت و اگر در مواردی هم اداره اطلاعات (امنیت ملی) خبرنگاری را بازداشت می‌کرد، خبرش مثل بمب در رسانه‌های افغانستان صدا می‌کرد و صدها نفر به آن اعتراض می‌کردند که بدون شک نتیجه هم می‌داد.

اما پس از تسلط طالبان بر افغانستان، رسانه‌های این کشور یک‌شبه، دو دهه به عقب برگشتند. سازمان گزارشگران بدون مرز در فهرست سال ۲۰۲۲، رسانه‌های افغانستان را در جایگاه ۱۵۶ قرار داد. این در حالی است که در سال ۲۰۲۱، این کشور به لحاظ آزادی بیان و وضعیت رسانه‌ها در رده ۱۲۲ قرار داشت. البته در سال ۲۰۲۲ با وجودی که وضعیت رسانه‌های افغانستان با ۲۰ سال گذشته قابل مقایسه نیست، هنوز هم نسبت به ایران، اریتره و کره شمالی که به ترتیب در آخر فهرست‌اند، بهتر توصیف شده است.

این در حالی است که گزارش مرکز خبرنگاران افغانستان نشان می‌دهد که در هفت ماه تسلط طالبان، بیش از ۸۰ خبرنگاران تهدید، بازداشت و شکنجه شده‌اند. علاوه بر این، سازمان عفو بین‌الملل در پیامی به مناسب سوم مه، روز جهانی آزادی مطبوعات، اعلام کرد که در هشت ماه گذشته، ۲۳۱ رسانه در افغانستان تعطیل شده و بیش از شش هزار و ۴۰۰ خبرنگار کار خود را از دست داده‌اند. گزارش‌ها نشان می‌دهند که بیکاری خبرنگاران بیشتر به دلیل تهدیدها و فشارهای طالبان بوده است و مواردی هم به وضعیت بد مالی رسانه‌ها ارتباط دارد.

به گزارش سازمان گزارشگران بدون مرز، در هشت ماه اخیر، از میان خبرنگاران مرد در افغانستان، نزدیک به ۶۰ درصد بیکار شدند و ۸۰ درصد از خبرنگاران زن هم کارشان را از دست دادند. طالبان از همان نخستین روزهای تسلط خود بر افغانستان، قواعد سختگیرانه‌ای بر رسانه‌های آزاد افغانستان اعمال کرد. از آن میان، بیشترین فشار متوجه زنان خبرنگار و فعال در رسانه‌ها بود. طالبان قواعدی در زمینه حجاب اجباری برای زنان خبرنگار وضع کرد و از حضور زنان در برنامه‌های تفریحی، سرگرمی، سینمایی و هنری جلوگیری به عمل آورد.

مته نودسن، معاون نماینده دبیرکل سازمان ملل برای افغانستان، در نشستی به مناسبت روز جهانی مطبوعات، گفت که بیشترین آسیب واردشده به رسانه‌های افغانستان را زنان فعال در این عرصه متحمل شده‌اند. او وضعیت دشوار و زندگی زیر سایه ترس و ارعاب شدید برای خبرنگاران در افغانستان را یادآور شد و تصریح کرد: « کار خبرنگاری در افغانستان در یکی از چالش‌برانگیزترین شرایط آن در بیش از دو دهه‌ گذشته قرار گرفته است.»

نگاهی گذرا به رسانه‌های افغانستان در ماه‌های اخیر، آشکارا نشان می‌دهد که علاوه بر کاهش قابل‌توجه در تعداد رسانه‌های مستقل و کارمندان رسانه‌ای، محتوای رسانه‌های افغانستان نیز به‌شدت متاثر شده‌اند. طالبان از آغاز تسلط بر افغانستان، پخش فیلم، سریال، موسیقی و برنامه‌های طنز و سرگرمی را از فهرست برنامه روزانه رسانه‌های افغانستان حذف کرد و از آنجا که رسانه‌های آزاد در افغانستان بیشتر از طریق پخش تبلیغات بازرگانی امورات خود را می‌گذراندند، از بین رفتن امکان پخش این محتواهای جذاب روزمره به از دست دادن بازار تبلیغات آنان منجر شد و ضربه شدیدی به اقتصاد رسانه‌های این کشور وارد کرد.

حجت‌الله مجدد، رئیس اجرایی انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان، در پیام ویدیویی به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات، اعلام کرد که رسانه‌های افغانستان به دلیل از دست دادن کارمندان حرفه‌ای و نیز فشار و سانسور شدید طالبان بر محتوای رسانه‌ای، کیفیت محتوایی خود را نیز از دست داده‌اند. او تصریح کرد: «کاهش شدید کیفیت محتوایی و مشکلات اقتصادی در رسانه‌های افغانستان ممکن است به‌زودی به بسته شدن شمار دیگری از رسانه‌ها در این کشور منجر شود و تعداد بیشتری از خبرنگاران کارشان را از دست دهند.»

خبرنگارانی که اکنون در زمینه اطلاع‌رسانی در افغانستان فعالیت دارند، عموما از مشکلات جدی در زمینه دسترسی به اطلاعات شاکی‌اند. برخی از آنان می‌گویند که  طالبان در استان‌های جنوبی و شمال شرقی رسانه‌ها را مجبور می‌کنند اخبار و گزارش‌ها را قبل از پخش، برای مقام‌های طالبان بفرستند و آن‌ها را پس از تایید، منتشر کنند. در موردی جدید، طالبان به رسانه‌ها دستور داد تا پیام‌های بازرگانی را هم پس از تایید وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان، پخش کنند.

با این وضع، شمار اندکی از رسانه‌های مستقل اکنون در داخل افغانستان فعالیت دارند و شماری دیگر از راه دور و در کشورهای دوم و سوم به فعالیتشان ادامه می‌دهند. اما از آنجایی که بسیاری از مردم از طالبان و تعقیب، شکنجه و کشتار به دست آنان به‌شدت هراس دارند، دسترسی به اطلاعات برای خبرنگاران از راه دور یک معضل جدی است و از صدها اتفاقی که در استان‌های دوردست این کشور رخ می‌دهد، تنها مواردی اندکی به گوش رسانه‌ها می‌رسد و منتشر می‌شود. این در حالی است که در دو دهه گذشته، هر شهروند افغانستان با موبایل خود، یک گزارشگر محلی بود و رسانه‌های آزاد افغانستان هم از طریق منابع محلی خود به‌راحتی به تصویر، صدا، ویدیو و اطلاعات حتی از روستاهای افغانستان نیز دسترسی داشتند.