افغانستان با تاریکی و شب به پیشواز قرن جدید شمسی می‌رود. سال ۱۴۰۰ شمسی برای افغانستان سالی پر از تحولات و تغییرات اساسی بود؛ تا حدی که مسیر تازه‌ای برای این کشور جنگ‌زده ترسیم کرد و آن تصویر، حرکتی رو به پس در مسیر تمدن برای افغانستان به ارمغان آورده است. البته تحولات سال ۱۴۰۰ در افغانستان نتیجه رویکرد ۲۰ ساله دولت‌های است که در این کشور بر سر کار بودند، و عملکرد سازمان‌دهی نشده جامعه جهانی که حضور پررنگی در مناسبات سیاسی افغانستان داشت. 

با این حال، در این مطلب به مهم‌ترین رویدادهای سال ۱۴۰۰ شمسی در افغانستان خواهیم پرداخت.

پایان حضور نیروهای خارجی

مهم‌ترین رویداد افغانستان، در ۲۵ فروردین سال ۲۰۲۱ میلادی رخ داد و آن‌هم اعلام ختم ماموریت آمریکا در افغانستان و خروج از این کشور بود. جو بایدن که در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۱ به عنوان ۴۶مین رئیس جمهوری آمریکا سوگند یاد کرد، در تاریخ ۱۴ آوریل، برابر با ۲۵ فروردین، از همان اتاقی که زمانی جورج بوش عملیات هجوم به افغانستان را آغاز کرده بود، فرمان برگشت نیروهای خود را صادر کرد. آمریکایی‌ها پس از توافق‌نامه صلح با طالبان که در دولت پیشین آمریکا به ریاست دونالد ترامپ به‌ امضا رسید، مصمم به خروج از افغانستان شدند. اما تصور نمی‌شد که تا زمان مشخص شدن مذاکرات صلح میان دولت افغانستان و طالبان، این خروج قطعی شود. با آغاز روند خروج نیروهای ناتو از افغانستان، گروه طالبان که کم‌کم وضعیت را به سود خود می‌دیدند، حملات خود را علیه مواضع دولت وقت افغانستان بیشتر کردند. آن‌ها بر خلاف تعهد به توافق صلح، به شهر‌ها نیز حمله کردند و گفت‌وگو‌های مربوطه را نیز به صورت نانوشته به حالت تعلیق درآوردند. این امر زمینه سقوط دولت اشرف غنی را زودتر از توقع جامعه جهانی میسر کرد. 

اردیبهشت یکی از خونین‌ترین ماه‌های سال ۱۴۰۰ در افغانستان بود. در ۱۸ اردیبهشت یک حمله انتحاری در مقابل مدرسه سیدالشهدا در غرب شهر کابل رخ داد که یکی از خونین‌ترین حملات علیه غیرنظامیان در افغانستان بود. هرچند بر اساس اعلامیه دولت وقت، نزدیک به ۹۰  تن در این حادثه کشته شدند، اما آمار واقعی نشان می‌دهد که بیش از ۱۰۰ تن که بیشتر آنان دختران و پسران دانش‌آموز بودند، در این حادثه کشته شدند. آمار زخمی‌های این حادثه نیز به بیش از ۱۵۰ تن می‌رسید. 

هرچند دولت وقت این حمله را به طالبان نسبت داد، طالبان مسئولیت آن را بر عهده نگرفتند. دیرتر، وبگاه‌های مرتبط با گروه داعش نوشتند که این حمله کار آنان بوده است. پس از آن، در دهم اردیبهشت، انفجار یک خودرو بمب‌گذاری شده در استان لوگر، به کشته شدن ۳۰ تن انجامید.

در ۲۰ اردیبهشت، در استان زابل در جنوب افغانستان یک اتوبوس با مین کنارجاده‌ای برخورد کرد و در اثر این حادثه ۱۱ تن کشته و ۳۰ تن زخمی شدند. یک روز پس از آن، ملا منان نیازی، از فرماندهان برجسته طالبان که از این گروه جدا شده بود، در درگیری داخلی به شدت زخمی شد و اندکی بعد جان باخت. در ۲۵ اردیبهشت یک حمله انتحاری در داخل مسجدی در شهر کابل رخ داد و ۱۲ کشته و ۱۵ زخمی بر جا گذاشت.

در ماه خرداد، زمینه پیشرفت‌های نظامی زیادی برای طالبان میسر شد. در آن مقطع زمانی، نیرو‌های نظامی تحت رهبری دولت رسمی افغانستان، برای کنترل بخش‌های دیگر کشور، از شمار زیادی از شهرستان‌ها عقب‌نشینی کردند و آن روند، اعتماد به نفس بیشتری در میان طالبان ایجاد کرد و آنان پیشروی‌های خود را به سوی شهر‌های بزرگ آغاز کردند. در اواخر خرداد ماه، گروه طالبان بندر تجارتی مهم شیرخان بندر در شمال افغانستان را بدون خون‌ریزی به چنگ آوردند. صد‌ها سرباز افغان از هراس طالبان به کشور تاجیکستان وارد شدند و خود را تسلیم نیرو‌های مرزی این کشور کردند. 

تیرماه نیز ماه تشدید حملات طالبان بر نیرو‌های دولت بود. شهرستان‌های افغانستان در حال سقوط بودند و یکی پس از دیگری به دست طالبان می‌افتادند. در تاریخ ۱۵ تیر ۱۴۰۰ نیرو‌های آمریکایی بدون هماهنگی با دولت افغانستان، شبانه و بدون سروصدا از پایگاه نظامی قدرتمند بگرام بیرون رفتند. تنها پس از قطع برق در پایگاه بگرام بود که صبح روز بعد، نیرو‌های نظامی افغان که در اطراف این پایگاه جا‌به‌جا می‌شدند، متوجه تغییر وضعیت شدند و دانستند که آمریکایی‌ها بگرام را ترک کرده‌اند. با خروج نیروهای آمریکایی از پایگاه بگرام، تنها نیرو‌های ناتو در کابل باقی مانده بودند که آن‌ها نیز در تدارک خروج از افغانستان بودند. 

فروپاشی جمهوریت

مرداد ماه ۱۴۰۰، مهم‌ترین مکث تاریخی افغانستان را با خود داشت. در پانزدهم مرداد ماه، طالبان نخستین استان افغانستان را در غرب کشور به تصرف خود درآوردند. با سقوط شهر زرنج، مرکز استان نیمروز، نیرو‌های نظامی و کارمندان دولت از ترس طالبان به ایران گریختند و در کمپی در نزدیکی مرز با افغانستان اسکان داده شدند. با این سقوط، روحیه طالبان بیشتر تقویت شد و حملات خود را برای تصرف فراه، هرات، قندهار، و جوزجان شدت بخشیدند. با سقوط هرات در ۲۲ مرداد، امید مردم برای شکست طالبان به یاس بدل شد. هرات نبض اقتصادی افغانستان دانسته می‌شود. وقتی نخستین‌بار این شهر در سال ۱۳۷۴ به دست طالبان سقوط کرد، زمینه سقوط کابل نیز پس از آن مهیا شد. 

طالبان تا این زمان به پشت در‌های کابل رسیده بودند. دیپلماسی بین‌المللی و داخلی دوباره فعال شد تا حداقل از ورود طالبان به کابل جلوگیری کند. با نزدیک شدن طالبان به کابل، مقام‌های آمریکایی از آنان تعهد گرفتند که تا زمان مشخص شدن نتیجه مذاکرات اضطراری، وارد کابل نشوند. اما این تعهد هم کارا نبود. گروه طالبان با فرار اشرف غنی از افغانستان و پدید آمدن خلاء قدرت، جوخه جوخه وارد کابل شدند. فرار غنی ضربه ناگهانی شدیدی بر دولت و ارتش افغانستان وارد کرد. اکثریت مردم با فکر فرار از کشور، به سوی فرودگاه کابل هجوم بردند و فاجعه بزرگ و تلخی نیز در این فرودگاه رقم خورد. دولت آمریکا و هم‌پیمان‌های آن تعهد کردند که تا دهم شهریور، روند خارج کردن افغان‌های در معرض خطر را از کابل به‌اجرا رسانند. طالبان نیز گفتند با کسی کاری ندارند تا هر که می‌خواهد، از افغانستان خارج شود. در چهارم شهریور یکی از خونین‌ترین حملات انتحاری در کابل به وقوع پیوست و دو حمله‌کننده انتحاری با انفجار خود در میان خیل عظیم مردم در اطراف فرودگاه کابل، باعث کشته شدن ۱۸۰ تن و زخمی شدن نزدیک به ۲۰۰ تن شدند. ۱۳ سرباز آمریکایی نیز در این حادثه به قتل رسیدند. طالبان می‌گویند که ۲۷ عضو این گروه نیز در این حادثه کشته شده‌اند. حمله به فرودگاه کابل، با توجه به ابعاد تلفات ناشی از آن، خونین‌ترین حمله بر کابل محسوب می‌شود. گروه داعش بار دیگر مسئولیت این حمله را بر عهده گرفت. 

پنج روز پس از این حمله، آمریکا روند تخلیه را به خاتمه رساند و پس از ۲۰ سال حضور پر تنش در افغانستان، آخرین سرباز آمریکایی خاک این کشور را ترک کرد. با خروج سربازان آمریکا و نیز بیش از ۱۲۰ هزار شهروند افغانستان، پرونده جمهوریت هم در این کشور بسته شد. گروه طالبان در آخرین روز‌های ماه مرداد، دولت خود را اعلام کردند و حکومت خود را «امارات اسلامی» نامیدند. آنان برای فرار از فشار جهان برای ایجاد حکومت فراگیر، گفتند که این کابینه موقت است و آنان به زودی دولت فراگیر ایجاد خواهند کرد. اما جامعه جهانی به دلیل برخورد طالبان با مردم افغانستان، به‌ویژه اجرای محدودیت‌های شدید علیه زنان، با بدگمانی به «امارت اسلامی» می‌نگریست و هیچ کشور جهان حاضر نشد دولت طالبان را به رسمیت بشناسد. 

با سقوط جمهوریت، چتر حمایت جهانی نیز از سر افغانستان دور شد. سازمان‌ها و کشور‌های حامی اقتصادی افغانستان، تمامی کمک‌های خود را به روی افغانستان بستند و این امر آغاز بحران انسانی را در این کشور کلید زد. دو ماه پس از آغاز حکومت طالبان، بحران گرسنگی دامنگیر مردم افغانستان شد، تا جایی که سطح فقر با افزایشی سریع، به بیش از ۹۰ درصد رسید. طالبان که بدون هیچ پشتوانه اقتصادی وارد افغانستان شده بودند، با یک کشور درمانده و مردمی گرسنه رو‌به‌رو شدند. در چنین وضعیتی بود که در اثر تلاش‌های سازمان ملل متحد، در تاریخ ۱۲ اکتبر نشست سران کشور‌های گروه ۲۰ برای حل مشکل افغانستان برگزار شد. در این نشست تصمیم گرفته شد که بدون به رسمیت شناختن حکومت طالبان، زمینه تعامل با این گروه برای ارائه کمک‌های جهانی جست‌وجو و فراهم شود. اتحادیه اروپا تعهد کرد که یک میلیارد یورو به افغانستان کمک کند. جامعه جهانی، سازمان ملل متحد و نهاد‌های بین‌المللی مددرسان را به عنوان مرجع رسمی کمک به افغانستان مشخص کرد.

طالبان از طرح کمک به افغانستان استقبال کردند، اما می‌گفتند که کمک‌ها باید از طریق کانال‌های این گروه پرداخت و پخش شود، اما جامعه جهانی تاکنون آن درخواست را نپذیرفته است.

پس از آن نیز چندین نشست مهم برای بررسی وضعیت افغانستان در ماه‌های اکتبر و دسامبر در کشور‌های منطقه برگزار شد، اما مهم‌ترین آن،  نشست اسلو در اوایل ژانویه ۲۰۲۲ بود که نخستین سفر اروپایی اعضای گروه طالبان را هم رقم زد. بیشتر این نشست‌ها برای تمکین طالبان به ایجاد یک دولت فراگیر و رعایت حقوق بشر، به‌خصوص حقوق زنان، انجام شد، اما توقعی که دولت‌های اروپایی از طالبان داشتند، از این نشست‌ها برآورده نشد. به‌رغم وعده‌های نماینده‌های طالبان، این گروه در عمل اقدام مهمی برای تامین حقوق شهروندی افغان‌ها نکرده‌اند. 

اکنون، در آستانه سال جدید و قرن جدید شمسی، جهان با گروهی رو‌به‌رو است که زنان را همچنان در محدوده خانه‌ها محبوس کرده است، خشونت علیه مردم را افزایش داده است، حاضر نیست دیگران را در دولت تک‌قومی و تک‌جناحی خود شریک کند، دستاورد‌های ۲۰ ساله افغانستان را، به‌ویژه در عرصه آزادی بیان، به نابودی کشانده است و به باور تحلیلگران جهانی، افغانستان را دوباره مستعد تبدیل شدن به پایگاه تروریسم جهانی کرده است. 

باور اکثر مردم افغانستان این است که سال ۱۴۰۱ شمسی، به‌ ویژه اگر طالبان با همین رویکرد و دیدگاه کنونی پیش روند، سالی پر از چالش و شوربختی برای مردم خواهد بود.