حسن روحانی در حالی برای هفتمین سخنرانی خود به عنوان رئیس‌جمهور ایران در هفتاد و چهارمین مجمع عمومی سازمان ملل آماده می‌شود که گمانه‌زنی‌ها در مورد دیدار روسای جمهور ایران و آمریکا و یا برخورد اتفاقی آنها در راهروهای سازمان ملل، تحت تاثیر اعلام مواضع آیت‌الله خامنه‌ای، اصرار تهران بر لغو تحریم‌ها و انفجار در تاسیسات نفتی عربستان سعودی قرار گرفته است. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا بارها اعلام کرده که آماده ملاقات با رهبران ایران و دستیابی به توافقی بزرگتر است، اما رهبر جمهوری اسلامی به عنوان تصمیم‌گیرنده نهایی در امور مهم، اخیرا تاکید کرد تا آمریکا توبه نکرده و از تحریم‌های ظالمانه دست برنداشته، مذاکره و ملاقات با آمریکایی‌ها در هیچ سطحی جایز نیست، چه در نیویورک و چه غیر از آن.
رئیس‌جمهور ایران، حسن روحانی در حال سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل
DON EMMERT / AFP
هرچند در دنیای دیپلماسی دوست و دشمن دایمی وجود ندارد و نمی‌توان با قطعیت پیش‌بینی کرد، اما به نظر می‌رسد در حال حاضر دست کم روی کاغذ، شرایط آیت‌الله خامنه‌ای (که وزیر امور خارجه ایران جزئیات آن را اعلام کرده)، برای این ملاقات فراهم نیست. کریستین امانپور، گزارشگر سی‌ان‌ان به نقل از محمد‌جواد ظریف که در نیویورک به سر می‌برد، گزارش داده که روحانی علاقمند است در صورت لغو تحریم‌ها در مقابل نظارت دایمی بر تاسیسات هسته‌ای ایران، این هفته با ترامپ ملاقات کند. او قبلا هم گفته بود برای حل مشکلات کشور و مردم آماده است با هر کسی ملاقات کند.
اما آمریکا تا این لحظه، نه تن به توبه‌ای داده که آیت‌الله خامنه‌ای می‌خواهد و نه با پیشنهاد لغو تحریم‌ها در مقابل نظارت دایمی بر برنامه‌های هسته‌ای ایران موافقت کرده که قبلا از سوی وزیر خارجه ایران ارایه شده بود.
آمریکا در روزهای اخیر فشار تحریم‌ها علیه نهادهای مالی در ایران را افزایش داده و از سوی دیگر حمله‌های شنبه گذشته به تاسیسات نفتی عربستان و اتهام‌های مطرح علیه جمهوری اسلامی، بر سفر هیات ایرانی به نیویورک سایه افکنده است؛ تا اندازه‌ای که روحانی در مراسم آغاز هفته دفاع مقدس گفت، با شعار «ائتلاف امید» و «ابتکار صلح هرمز» به سازمان ملل می‌رود و اعلام کرد جمهوری اسلامی دست دوستی خود را به سوی همه کشورهای منطقه دراز می‌کند.
در ۴۰ سال گذشته همواره مذاکرات پشت‌پرده بر سر موضوعات مختلف بین تهران و واشینگتن در جریان بوده، اما ملاقات روسای جمهور موضوعی است که با توجه به نگاه ایدئولوژیک تهران و عمق استراتژیک اختلافات تهران-واشینگتن، پیچیدگی‌های زیادی دارد.
هر سال در آستانه برگزاری مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، موضوع شکسته شدن تابوی ملاقات روسای جمهور ایران و آمریکا در کانون توجه‌ها قرار می‌گیرد. این دیدار می‌تواند پس از عادی‌سازی قاب تصویر مشترک وزیران امور خارجه ایران و آمریکا در جریان مذاکرات هسته‌ای و گفتگوی تلفنی روحانی و باراک اوباما، مناسبات تهران-واشینگتن را وارد مرحله جدیدی کند.
اما تا امروز هیچ یک از روسای جمهور ایران نخواسته و یا نتوانسته‌اند ریسک چنین ملاقاتی را بپذیرند.
سابقه حضور روسای جمهور ایران در مجمع
از هفت رئیس‌جمهور ایران در چهار دهه‌ای که از انقلاب می‌گذرد، چهار نفر در مجمع عمومی سازمان ملل شرکت کرده‌اند.
عبدالحسن بنی‌صدر، نخستین رئیس‌جمهور ایران و پس از او محمدعلی رجایی که تنها ۲۸ روز در تابستان ۱۳۶۰ در این سمت بود، با این عنوان در مجمع عمومی حاضر نشدند. رجایی قبل از ریاست‌جمهوری و در قامت نخست‌وزیر به نشست سازمان ملل رفت و تصاویر کف‌پای او که برای نشان دادن شکنجه‌های ساواک در یکی از کنفرانس‌های خبری روی میز گذاشت، همچنان به عنوان مهمترین صحنه مربوط به سخنرانی او در آرشیو رسانه‌ها وجود دارد. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که آیت‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی به هیات ایرانی عازم نیویورک توصیه کرده بود، شدت تنش‌ها بین ایران و آمریکا پس از ماجرای گروگانگیری اعضای سفارت آمریکا در تهران (و با توجه به آغاز جنگ ایران و عراق) را کاهش دهند، اما سخنرانی رجایی تندتر از آن بود که در تعدیل تنش‌ها موثر باشد.
محمدعلی رجایی نخست‌وزیر وقت در حین سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل، در حال نشان دادن رد شکنجه‌هایش در زندان‌های ساواک
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر کنونی جمهوری اسلامی یک بار سابقه حضور در مجمع عمومی سازمان ملل را دارد. او سومین رئیس‌جمهور ایران است که در شهریور ۱۳۶۰ به قدرت رسید و در اواسط دور دوم ریاست‌جمهوری خود (۳۱ شهریور ۱۳۶۶)، برای شرکت در چهل و دومین مجمع عمومی سازمان ملل، راهی نیویورک شد.
فضای حضور او در نیویورک تحت تاثیر جنگ ایران و عراق قرار داشت که وارد مرحله فرسایشی شده بود. همچنین یک روز قبل از سخنرانی او در نیویورک، آمریکا در واکنش به برخورد ناو بریجتون با مین‌های کاشته شده در بستر خلیج فارس، کشتی «ایران اجر» متهم به کار گذاشتن این مین‌ها و سکوهای نفتی ایران را هدف حمله‌های گسترده قرار دارد.
آیت‌الله خامنه‌ای در حال سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل سال 1366/ عکس از ایرنا
آیت‌الله خامنه‌ای در سخنرانی خود از تنبیه متجاوز سخن گفت و هربرت اوکون، معاون نماینده آمریکا و جفری هاو، وزیر امور خارجه وقت بریتانیا، هنگام سخنرانی او سالن را ترک کردند.
در این سفر نه هیچ ملاقاتی بین آیت‌الله خامنه‌ای و رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت آمریکا انجام شد و نه در شرایط جنگی و فضای تند رسانه‌ای آن دوران، انتظار آن می‌رفت.
تنها رئیس‌جمهوری که به نیویورک نرفت
در مدت هشت سال ریاست‌جمهوری آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، او در هیچ یک از مجمع‌های عمومی سازمان ملل شرکت نکرد. دلایل مختلفی در مورد عدم حضور او مطرح می‌شود که برخی از آنها به اتهام‌های مطرح در مورد نقش آیت‌الله هاشمی در ترور‌های خارج از ایران اشاره دارد.
دوره ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با اواخر دولت جمهوریخواه بوش پدر و دولت دمکرات بیل کلینتون در آمریکا همزمان بود. در آن زمان آیت‌الله هاشمی بر خلاف روسای جمهور بعدی ایران، از قدرت و نفوذ قابل توجهی برخوردار بود، کشور از شرایط جنگی بیرون آمده بود و با توجه به نگاه او نسبت به مساله آمریکا، احتمال ملاقات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با همتای آمریکایی‌اش چندان دور از ذهن نبود.
عکس از وبسایت مرکز اسناد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
اما این فرصت در بوته آزمون قرار نگرفت و به جای او علی‌اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه ایران در دولت‌های خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی به نمایندگی از ایران در نشست‌های سالیانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک حاضر شد.
ترمیم وجهه جمهوری اسلامی از تریبون سازمان ملل
شاید مهمترین حضور یک رئیس‌جمهور ایران در مجمع عمومی سازمان ملل به دوره محمد خاتمی مربوط باشد. پنجمین رئیس‌جمهور ایران در مدت هشت سال، دو بار در مجمع عمومی سازمان ملل شرکت کرد. در آن سال‌ها که با دولت بیل کلینتون و جورج بوش پسر در آمریکا همزمان بود، موضوع ترمیم وجهه بین‌المللی جمهوری اسلامی در دستور کار تهران قرار داشت و گفتگو‌هایی پیرامون مساله افغانستان و عراق بین تهران و واشینگتن در جریان بود.
عکس از وبسایت سید محمد خاتمی
خاتمی از تریبون سازمان ملل، گفتگوی تمدن‌ها را پیشنهاد داد و توانست برای مدتی برداشت جامعه بین‌المللی از چهره جمهوری اسلامی را مدیریت کند. البته او در همان روزی که از گفتگوی تمدن‌ها سخن گفت، برای پرهیز از مواجهه احتمالی با کلینتون در سازمان ملل، از دید او پنهان شد. گفته می‌شود که رئیس‌جمهور اسبق آمریکا قصد داشت برای شکستن یخ روابط ایران و آمریکا به طور اتفاقی در راهروهای سازمان ملل با خاتمی برخورد کند. اما پذیرش چنین ریسکی از ظرفیت‌های شخصیتی و محدوده مانور تعیین شده برای خاتمی، بسیار فراتر بود.
احمدی‌نژاد، می‌خواست اما نتوانست
محمود احمدی‌نژاد در دوره هشت‌ساله خود، رکورد حضور یک رئیس‌جمهور ایران در مجمع عمومی سازمان ملل را شکست و هر سال با صرف هزینه بسیار و همراهی تیمی از دوستان و خانواده به نیویورک رفت. ششمین رئیس‌جمهور ایران در جمعی از روحانیون در قم در مورد اولین تجربه حضور خود در نیویورک به حاله نوری اشاره کرد که در جریان سخنرانی او را فرا گرفته بود.
STAN HONDA / AFP
احمدی‌نژاد علاقه وافری به دیده شدن و جلب توجه داشت و تردیدی نیست که بر خلاف محمد خاتمی، از جسارت کافی برای دیدار با همتای آمریکایی‌اش برخوردار بود، اما نه کسی در آمریکا با جدیت خواستار ملاقات با او بود و نه تهران به او چراغ سبز نشان داد. سوزان رایس، نماینده وقت آمریکا در سازمان ملل، پس از انتخابات ریاست‌جمهوری بحث برانگیز سال ۱۳۸۸ و در آستانه سفر احمدی‌نژاد به نیویورک، در مهرماه همان سال اعلام کرد، هیچ برنامه‌ای برای ملاقات روسای جمهور دو کشور وجود ندارد.
چهارشنبه این هفته، بار دیگر یک رئیس‌جمهور از ایران در مجمع عمومی سازمان ملل سخنرانی می‌کند. اما نشانهای حاکی از متفاوت بودن حضور امسال هیات ایرانی در نیویورک مشاهده نمی‌شود. خط و نشانهای رهبر جمهوری اسلامی، جنجال بر سر صدور ویزا، ادامه فشار بر ایران و وجود دست کم یک بحران جدی در عرصه بین‌المللی که نام جمهوری اسلامی در آن مطرح است، شباهت زیادی به سال‌های گذشته دارد. دستور کار رئیس‌جمهور و وزیر خارجه او در مدت اقامت در نیویورک نیز مانند سال‌های گذشته مملو از مصاحبه با رسانه‌های آمریکایی، ملاقات با چهره‌های فرهنگی و سیاسی جامعه آمریکا و گروه‌های تاثیرگذار طرفدار جمهوری اسلامی در این کشور است. دستور کاری که در مقایسه با پیچیدگی و ریسک‌های ملاقات رو در رو با رئیس‌جمهور آمریکا، تعامل با ایالات‌متحده را از مسیر آسان‌تری ممکن می‌کند.
