بعدازظهر یکشنبه ۲۵ مهر ۱۴۰۰، سرلشکر پاسدار محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، با استقبال رسمیِ سپهبد سرگئی ایستراکوف، جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح روسیه، وارد فرودگاه ونوکووای مسکو شد. باقری که به دعوت رسمی ارتشبد سرگئی شویگو به روسیه سفر کرده است، در مورد خرید شماری از تسلیحات نظامی، از جمله هواپیماهای جنگنده و هلیکوپترهای رزمی، با همتایان خود مذاکره کرد. محور این مذاکرات، خرید هواپیماهای جنگنده است که به نظر می‌رسد از نوع سوخو-۳۵اِس (Su-35S) و سوخو-۳۰اِس‌اِم (Su-30SM) باشد؛ جنگنده‌هایی که نخستین بار در سال ۱۳۹۴مقام‌های رژیم جمهوری اسلامی ایران از مقام‌های روسیه تقاضای خریدشان را کردند که با مخالفت مقام‌های روسیه مواجه شد.
نیروی هوایی ارتش ایران هم‌اکنون ۳۰۵ فروند هواپیمای جنگنده در اختیار دارد که از این میان فقط ۹۰ فروند آمادگی رزمی کامل دارند. جنگنده‌هایی هستند که به علت فرسودگی سازه و همچنین به‌روز نکردن تخصصی توسط شرکت‌های سازندهٔ آن‌ها، قابلیت بقا در نبردهای هوایی کنونی را ندارند. موشک‌های قدیمی هوا به هوای این جنگنده‌ها به طور عمده قادر به شکار جنگنده‌های مدرن نیستند، و بمب‌افکن‌های فاقد تسلیحات نقطه‌زن و دورایستا، در صورت شرکت در نبردهای نظامی، همواره خلبانانشان را در معرض خطر انهدام جنگنده‌شان با سامانه‌های پدافند موشکی قرار می‌دهند.
در سال ۱۳۹۵ دولت روسیه درخواست رسمی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران برای خرید هواپیماهای جنگنده و همچنین آموزش رزمی را رد کرد و فقط با فروش چهار آتشبار سامانه پدافند موشکی اس-۳۰۰پی‌اِم یو-۲ (S-300PMU-2) که کاربرد دفاعی دارند موافقت کرد. این اقدام به دلیل جلوگیری از تحریم شدن کارخانه‌های تولیدکننده این هواپیماهای روسی توسط آمریکا، و همچنین به دلیل ناتوانی جمهوری اسلامی ایران در پرداخت هزینه‌های لازم برای خرید این جنگنده‌ها بود.
حال تحریم‌های تسلیحاتی وضع شده از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد در مورد فروش سلاح به ایران به پایان رسیده است. چنین است که اکنون ریاست ستاد مشترک نیروهای مسلح ایران در حال مذاکره با همتای روس خود برای خرید این جنگنده‌ها، و نیز شماری از تسلیحات و تجهیزات دیگر چون هلیکوپترهای رزمی است. بودجه دفاعی همچنان اندک ایران، و از سوی دیگر مخالفت اسرائیل، یکی از متحدان مهم روسیه در خاورمیانه، می‌تواند از عوامل محدود کننده فروش برخی از تسلیحات و تجهیزات راهبردی نظامی به ایران در حال حاضر باشد و مذاکرات کنونی برای خرید هواپیماهای جنگنده را بار دیگر بی‌نتیجه کند.
سه دهه تلاش ناموفق جمهوری اسلامی ایران برای خرید هواپیماهای جنگنده
در طول جنگ ایران و عراق، نیروی هوایی ارتش ایران در حدود ۲۲۰ فروند از هواپیماهای جنگنده خود را از دست داد بدون آن که قادر به جایگزین کردن آن‌ها باشد. از میان حدود ۲۱۰ فروند جنگنده‌ای که در طول جنگ سالم ماندند، ده‌ها فروند دیگر به دلیل سانحه‌های هوایی متعدد در سه دهه اخیر از دست رفته است. به منظور جایگزین کردن آن‌ها، تا کنون فقط ۲۴ فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۹ و ۱۲ فروند بمب‌افکن تاکتیکی سوخو-۲۴اِم‌کِی (Su-24MK) از روسیه، و بیش از ۵۰ فروند جنگنده چینی اف-۷اِن (F-7N) و نمونهٔ آموزش رزمی آن در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ خریده شده است.
در کنار این‌ها، چهار فروند جنگنده میگ-۲۹ و ۲۲ فروند سوخو-۲۴اِم‌کِی سابق و ۲۴ فروند جنگنده بی‌سلاح میراژ اف-۱ سابق نیروی هوایی عراق که در دی ۱۳۶۹ به ایران پناهنده شده بودند، پس از توقیف و ضبط شدن به عنوان بخشی از غرامت جنگی عراق، به خدمت نیروی هوایی ارتش ایران درآمدند. اما تا امروز این‌ها نتوانسته‌اند جایگزین کاملی برای هواپیماهای جنگنده آمریکایی از دست رفته در طول جنگ با عراق باشند. هم‌اکنون کمتر از ده فروند از هر مدل از این جنگنده‌های روسی به طور عملیاتی در خدمت باقی مانده‌اند، زیرا شرکت‌های سازنده آن‌ها از تامین قطعات آن‌ها خودداری کرده‌اند. همچنین، پس از خروج مستشاران روسی در سال ۱۳۷۴ تا کنون تعمیر اساسی کامل آن‌ها صورت نگرفته است و عمده جنگنده‌های موجود، فاقد رادارها و سامانه‌های تسلیحات عملیاتی هستند.
خریدن و تحویل گرفتن ۲۴ فروند جنگنده میگ-۲۹ و ۱۲ فروند سوخو-۲۴ ام‌کی در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۰ تنها مورد خرید هواپیماهای جنگنده از اتحاد جماهیر شوروی آن زمان نبود. در سال ۱۳۷۰، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران ۴۸ فروند جنگنده میگ-۲۹ دیگر به اتحاد جماهیر شوروی سفارش داد. اما فقط دو سال پس از آن، به دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، رئیس جمهوری وقت روسیه، بوریس یلتسین، دستور لغو یک‌طرفه قرارداد خرید را داد. هزینه پرداختی آن خرید‌ها برای توسعه نیروگاه اتمی ایران و سایر خریدهای نظامی ایران استفاده شد.
در سال‌های دهه ۱۳۷۰، به دنبال لغو قرارداد خرید هواپیماهای جنگنده از روسیه، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران نخست به دنبال خرید شماری از جنگنده‌های میگ-۲۹ مدل ۹-۱۳ از رده خارج نیروی هوایی مولداوی بود. اما دولت آمریکا پیش از انعقاد هرگونه قراردادی، این جنگنده‌ها را خرید و به خاک خود انتقال داد تا از تحویل آن‌ها به ایران جلوگیری کند. در اقدامی دیگر در سال ۱۳۸۰، وقتی وزارت دفاع ایران و روسیه بر سر خرید دست‌کم ۲۴ فروند هواپیمای جنگنده رهگیر میگ-۳۱ مذاکره می‌کردند، دولت آمریکا با فشار بر روسیه مانع از انعقاد قرارداد خرید این جنگنده‌ها شد.
آخرین تلاش وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران تا کنون، به منظور خرید هواپیماهای جنگنده برای استفاده در نیروی هوایی ارتش ایران، در سال ۱۳۸۶ صورت گرفت. در آن سال، قراردادی که در آستانه انعقاد با چین برای خرید هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن جِی‌اِچ-۷آ (JH-7A) بود، به‌خاطر تصویب تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران به دلیل برنامهٔ جنجال‌برانگیز هسته‌ای ایران، هرگز نهایی نشد، و در نهایت سبب شد که نیروی هوایی ارتش ایران از پیدا کردن جایگزین برای هواپیماهای جنگنده فرسوده خود عاجز بماند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
روسیه شریک دفاعی و امنیتی غیرقابل اعتماد
در سال‌های پیش از انقلاب ۵۷، دفتر خریدهای خارجی دولت شاهنشاهی ایران به ریاست ارتشبد حسن طوفانیان، با اتخاذ سیاست‌هایی پیچیده، همواره رقابتی سالم در میان فروشندگان تسلیحات و اقلام نظامی و دفاعی ایجاد می‌کرد تا در نهایت امکان انتخاب بهترین سلاح مورد نیاز ایران فراهم شود. برای مثال، در نیمه دوم دهه ۱۳۴۰، و به دنبال تجهیز نیروی هوایی عراق با جنگنده‌های میگ-۲۱ توسط اتحاد جماهیر شوروی، محمدرضاشاه پهلوی، پادشاه ایران، درخواست خرید دست‌کم ۳۲ فروند هواپیمای جنگنده همه‌منظوره اف-۴دی فانتوم ۲ (F-4D Phantom II) را به آمریکا ارائه داد.
تمایل نداشتن دولت آمریکا به تجهیز ایران با این جنگنده‌های پیشرفته در وهله اول، و قیمت بالای در حدود چهار میلیون دلاری هر فروند از این‌ها در وهله دوم (پس از پذیرش درخواست خرید ایران)، سبب شد که دولت شاهنشاهی ایران هم‌زمان مذاکره با دولت‌های شوروی و فرانسه برای خرید هواپیماهای جنگنده میگ-۲۱ و میراژ-۳ را آغاز کند، امری که سبب شد که دولت آمریکا و کارخانه سازنده جنگنده اف-۴دی قیمت نهایی هر فروند را به درخواست ایران کاهش دهد.
در سال‌های پیش از انقلاب، ارتشبد حسن طوفانیان و محمدرضاشاه پهلوی در کنار فرماندهان نیروی هوایی شاهنشاهی برای خرید هواپیماها و هلیکوپترهای مورد نیاز نیروهای هوایی، زمینی، و دریایی شاهنشاهی ایران، ، ماه‌ها مطالعه می‌کردند. حتی در مسیر خرید جنگنده رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت (F-14A Tomcat) و اف-۱۶آ و بی فایتینگ فالکن (F-16A/B Fighting Falcon) این مطالعات و تحقیقات سال‌ها طول کشید. به همین ترتیب، خرید جنگنده‌های دیگری چون اف-۱۵آ ایگل (F-15A Eagle) و اف-۱۸اِل هورنت (F-18L Hornet) با دقت بررسی شد. از تیم‌های سازنده و طراحانشان دعوت شد تا قابلیت‌های جنگنده‌هایشان را برای پادشاه ایران شرح دهند. همچنین، مقام‌های ایرانی شامل پادشاه ایران، پیش از انعقاد قرارداد به آمریکا سفر می‌کردند و جنگنده‌های رقیب را مورد بررسی دقیق قرار می‌دادند، و در بسیاری از موارد، خود با آن‌ها پرواز می‌کردند.
علاوه بر مطالعهٔ مفصل و زمان‌بر، اما دقیق، پیش از خرید هواپیماهای جنگنده در سال‌های حکومت شاهنشاهی ایران، مسئولان دفاعی و دولتی ایران خدمات پس از فروش شامل انتقال دانش فنی تعمیر و نگهداری هواپیماها و موشک‌هایشان، و همچنین خرید انبوه لوازم یدکی تند و کند مصرف آن‌ها را نیز در نظر می‌گرفتند و بدون اطمینان از چنین قابلیت‌هایی، دست به خرید هواپیماهای جنگنده نمی‌زدند. برای مثال، به دنبال خرید هواپیماهای جنگنده اف-۴، اف-۵، و اف-۱۴ در سال‌های پیش از انقلاب بهمن ۵۷، همهٔ دفترچه‌های فنی آن‌ها خریده می‌شد، افراد فنی آن‌ها به طور کامل آموزش می‌دیدند، و امکان انجام همه رده‌های تعمیراتی آن‌ها در سطح نیروی هوایی شاهنشاهی و شرکت صنایع هواپیمایی ایران (صها) فراهم می‌شد. لوازم یدکی تندمصرف و کندمصرف این هواپیماها نیز برای پشتیبانی‌شان به مدت پنج سال، حتی پس از قطع ارتباط با آمریکا، خریداری شد. حتی در مورد جنگنده‌های اف-۱۶آ و بی، بنا بود که امکان ساخت قطعات آن‌ها و مونتاژ آن‌ها در تاسیسات صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) تا سال ۱۳۶۴ فراهم شود.
در حالی که در سال‌های پیش از انقلاب به منظور خرید هواپیماهای جنگنده و حتی بسیاری دیگر از اقلام دفاعی از کشورهای آمریکا، انگلستان، فرانسه، و اتحاد جماهیر شوروی سابق از سوی دولت شاهنشاهی ایران، چنین تدارک پیچیده و دقیقی صورت می‌گرفت، در سال‌های پس از انقلاب، مسئولان رژیم جمهوری اسلامی ایران دست به خریدهای سراسیمه، بی‌حساب، و غیردقیق اقلام و تجهیزات دفاعی زدند. برای نمونه، در قرارداد خرید هواپیماهای جنگنده میگ-۲۹ و سوخو-۲۴ام کی، که در سال ۱۳۶۸ بسته شد، تمهیداتی در نظر گرفته نشد تا نیروی هوایی ایران برای نگهداری و استفاده از آن‌ها، به طور کامل به روسیه بی‌نیاز باشد.
در قراردادهای خرید این جنگنده‌ها، تحویل گرفتن همه دفترچه‌های فنی آن‌ها در نظر گرفته نشد، و حتی آنچه به ایران تحویل داده شد نیز بیشتر به زبان روسی بود که ترجمه آن‌ها بیش از ۱۵ سال به درازا کشید. از سوی دیگر، نیروهای فنی ایرانی برای تعمیر و نگهداری این جنگنده‌ها آموزش‌های لازم را ندیده‌اند و تا سال ۱۳۷۳، زمانی که مستشاران روسی در پایگاه یکم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش ایران در تهران حضور داشتند، تمام امور فنی این جنگنده‌ها توسط روس‌ها صورت می‌گرفت. در پی خروج این مستشاران روسی از ایران، وزارت دفاع ایران مجبور به استخدام متخصصان فنی سابق این جنگنده‌ها از اوکراین شد تا افراد فنی ایرانی را آموزش دهند. همچنین، در روندی ده ساله، وزارت دفاع ایران توانست کتاب‌های فنی این جنگنده‌ها را جمع‌آوری کند تا سرانجام امکان انجام تعمیر اساسی، ولو ناقص آن‌ها، در ایران فراهم شود. با وجود این، در حال حاضر، از میان ۲۳ فروند هواپیمای جنگنده رهگیر میگ-۲۹ و ۲۷ فروند بمب‌افکن سوخو-۲۴ام کی، به ترتیب فقط یازده و هشت فروند عملیاتی هستند!
آیا بالاخره فروش جنگنده‌های روسی به ایران ممکن خواهد شد؟
همان‌طور که به اختصار در مقدمه ذکر شد، درخواست خرید هواپیماهای جنگنده سوخو-۳۰اِس اِم و سوخو-۳۵اِس توسط هیئتی با حضور وزیر دفاع وقت ایران، حسین دهقان، و سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری، در جریان بازدیدشان از نمایشگاه هوایی ماکس و در دیدارشان با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، در شهریور ۱۳۹۴ مطرح شد؛ درخواستی که بعداً رد شد.
مقام‌های ایرانی خواهان خرید ۱۸ تا ۲۴ فروند جنگنده از روسیه بودند که شامل ۱۲ تا ۱۶ فروند جنگنده همه‌منظوره سوخو-۳۵اِس و ۶ تا ۸ فروند نمونه دو کابینه و آموزشی رزمی سوخو-۳۰اِس اِم، در کنار دست‌کم ۱۸ فروند جت آموزشی پیشرفته یاک-۱۳۰ می‌شد. در جریان این مذاکرات، هیئت ایرانی نه‌تنها بر امکان انجام همه تعمیرات این هواپیماها در ایران تاکید داشتند، بلکه بر امکان ساخت قطعات آن‌ها و همچنین مونتاژ این هواپیماها در تاسیسات صنایع هسا در شاهین شهر اصفهان نیز پافشاری کردند.
با وجود توافق هسته‌ای موسوم به برجام و آزاد شدن بخش قابل‌توجهی از سرمایه‌های توقیف شده ایران در آمریکا، باز هم بودجه کافی برای خرید این تعداد اندک از هواپیماهای جنگنده وجود نداشت. به همین دلیل، پیشنهاد معامله آن‌ها در ازای دادن نفت و مواد پتروشیمی و سوختی دیگر به روسیه مطرح شد، امری که به خاطر توافق نکردن روسیه رد شد. روسیه در آن سال‌ها به علت وضع تحریم‌های تسلیحاتی آمریکا به دلیل جنگ داخلی اوکراین و جداسازی کریمه، درگیر مشکلاتی بود.
در تاریخ ۲۷ مهر ۱۳۹۹، تحریم‌های تسلیحاتی وضع شده از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران لغو شد. در نتیجه، بار دیگر فرصت لازم برای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران فراهم شد تا برای خرید تجهیزات و تسلیحاتی اقدام کند که در گذشته امکان خرید مخفیانه آن‌ها از روسیه نبود. این موضوع شامل خرید جنگنده‌های سوخو-۳۰ و سوخو-۳۵اِس اِم، هلیکوپترهای تهاجمی کاموف ۵۲ و میل می-۲۸اِن ای، نیز می‌شود. در این روند است که سرلشکر باقری، ریاست ستاد مشترک نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، اکنون به روسیه سفر کرده است تا در مورد انعقاد قرارداد خرید این اقلام مذاکره کند.
دقیقا مشخص نیست که آیا دو طرف به توافق برای خرید جنگنده‌های سوخو-۳۵اِس و سوخو-۳۰اِس اِم دست خواهند یافت یا نه، و در صورت توافق، آیا این خرید شامل امکان مونتاژ این جنگنده‌ها در ایران و ساخت قطعات آن‌ها تحت امتیاز روسیه خواهد بود یا خیر. همچنین، این احتمال وجود دارد که مقام‌های روسیه ایران را مجبور به خرید جنگنده‌های سبک‌تر میگ-۳۵ کنند که نمونه‌ای پیشرفته از میگ-۲۹ است. با توجه به حضور بی‌رقابت روسیه در بازار فروش جنگنده به ایران، به نظر نمی‌رسد که مسئولان و مقام‌های جمهوری اسلامی ایران بتوانند با تهدید به خرید جنگنده‌های مشابه از کشورهای دیگر، درخواست‌های خود را به روسیه تحمیل کنند. انتظار می‌رود که در صورت انعقاد قرارداد خرید این جنگنده‌ها از روسیه، این کشور نهایت وابستگی نیروهای مسلح ایران به روسیه، مستشارانش، و خدمات پس از فروشش را برای استفاده از این جنگنده‌ها، دست‌کم به مدت ۲۰ سال حفظ کند.
