قرار است واکسن مالاریا به کودکان بخش اعظم قاره آفریقا تزریق شود تا بتوان در اقدامی که نقطه عطفی تاریخی و امیدبخش علیه این بیماری به شمار می‌آید، جان ده‌ها هزار نفر را از این بلای جان صدها ساله بشریت نجات داد.

این عفونت ناشی از پشه سالانه جان بیش از ۴۰۰ هزار نفر را می‌گیرد که  بیشتر آن‌ها خردسالان و نوزادان‌اند. در پی برنامه آزمایشی موفقی در غنا، کنیا و مالاوی، سازمان بهداشت جهانی (WHO) روز چهارشنبه توصیه کرد نوبت اول واکسن مالاریا در سراسر منطقه پایین صحرای آفریقا و مناطق دارای میزان شیوع متوسط تا بالا تزریق شود.

اثربخشی این واکسن که شرکت داروسازی گلاکسواسمیت‌کلاین ( GlaxoSmithKline) بریتانیا تولیدکننده آن است، نخستین بار شش سال پیش با چهار نوبت تزریق به کودکان از پنج‌ ماهگی، نشان داده شد.

دکتر تدروس آدانوم گبریسوس، دبیرکل سازمان جهانی بهداشت، می‌گوید: «لحظه‌ای تاریخی است. واکسن مالاریا برای کودکان که مدت‌ها منتظر آن بودیم نقطه عطفی در علم، بهداشت کودکان و مهار مالاریا است. با استفاده از این واکسن در صدر ابزارهای موجود برای جلوگیری از مالاریا، می‌توان سالانه جان ده‌ها هزار کودک را نجات داد.»

نگرانی سازمان جهانی بهداشت این است که در ۱۸ ماه گذشته، در نتیجه مختل شدن پیشگیری و درمان در اثر شیوع کووید-۱۹، شمار مبتلایان به مالاریا و مرگ‌ومیر ناشی از آن در منطقه پایین صحرای آفریقا افزایش یافته باشد. قبل از همه‌گیری هم در پیشرفت برای مبارزه با این بیماری مرگبار رکود گزارش شده بود.

اما اکنون این خوش‌بینی وجود دارد این واکسن که قرار است در چهار نوبت به کودکان پنج‌ماهه به بالا تزریق می‌شود، بتواند جلوی جهش این بیماری را بگیرد.

دکتر ماتشیدیسو موئتی، مدیر سازمان بهداشت جهانی در منطقه آفریقا، می‌گوید که این تاییدیه «برای قاره‌ای که بیشترین بار این بیماری را بر دوش دارد فروغی از امید است و امیدواریم کودکان بسیار بیشتری در آفریقا از این بیماری محافظت و به بزرگسالانی سالم تبدیل شوند.»

تاکنون در چارچوب برنامه آزمایشی سازمان بهداشت جهانی، بیش از دو میلیون و ۳۰۰ هزار دوز از این واکسن که «موسکریکس» (Mosquirix) نام دارد،  به ۸۰۰ هزار کودک تزریق شده است.

نتایج نشان می‌دهد که این واکسن بی‌خطر است و حتی در مناطقی که استفاده از پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش رایج‌ است و به خدمات تشخیص و درمان بیماری هم دسترسی مطلوبی دارند، ابتلا به مالاریای شدید را ۳۰ درصد کاهش داده است.

بنا بر نتایج این برنامه آزمایشی که همچنان در حال اجرا است، این واکسن بر سایر اقدام‌های جلوگیری از مالاریا هیچ اثر منفی ندارد و بسیار مقرون به صرفه است.

البته کارشناسان قبول دارند که تا کامل شدن این واکسن هنوز راه زیادی مانده است. اثربخشی آن کم است و باید آن را در چهار نوبت به کودکان تزریق کرد. در ضمن اثر حفاظتی آن نیز بعد از چند ماه از بین می‌رود.

با این حال محققان می‌گویند به علت سنگینی فشار مالاریا بر  آفریقا- که در سال ۲۰۱۹ جان ۲۶۰ هزار نفر را در این قاره گرفت و اکثریت قریب به اتفاق ۲۰۰ میلیون مورد ابتلای گزارش‌شده در جهان نیز متعلق به آفریقا بود- واکسن مالاریا می‌تواند بسیار اثربخش باشد و فراتر از توقع سازمان بهداشت جهانی جان صدها هزار نفر را نجات دهد.

جولیان رینر، مدیر موسسه تحقیقات درمانی کمبریج که در تصمیم سازمان جهانی بهداشت نقشی نداشته است، می‌گوید: «این گام بزرگی به جلو است. واکسن ناقص است ولی با این حال می‌تواند از مرگ صدها هزار کودک جلوگیری کند.» او می‌گوید اثر این واکسن بر شیوع بیماری هنوز روشن نیست ولی خاطرنشان کرد که واکسن‌های کووید نمونه‌هایی دلگرم‌کننده‌اند.

«در دو سال گذشته به این شناخت بسیار منحصر به فرد رسیدیم که تزریق واکسن حتی اگر مستقیم انتقال بیماری را کاهش ندهد، برای نجات جان مردم و کاهش میزان بستری در بیمارستان بسیار اهمیت دارد.»

خانم سیان کلارک، یکی از مدیران مرکز مالاریا در مدرسه بهداشت و پزشکی استوایی لندن، می‌گوید کارایی سایر ابزارهای مقابله با مالاریا مثل پشه‌بند و حشره‌کش ممکن است پس از ده‌ها سال به کارگیری کاهش یافته باشد و این واکسن می‌تواند مکمل خوبی در کنار آن‌ها باشد.

او می‌گوید: «در برخی کشورها وقتی هوا خیلی گرم می‌شود، بچه‌ها بیرون خانه می‌خوابند و دیگر نمی‌توان با پشه‌بند از آن‌ها محافظت کرد. بنابراین روشن است اگر واکسن تزریق کنند، می‌توان از آن‌ها محافظت کرد.»

مالاریا را انگل پلاسمودیوم پدید می‌آورد و محققان از سال ۱۹۰۷ در تکاپو بوده‌اند واکسنی برای این بیماری بسازند. اندازه این انگل خیلی بزرگ‌تر از ویروس است و به همین دلیل یافتن پروتئینی مناسب در ژنوم آن و هدف‌گیری و خنثی‌سازی‌اش بسیار دشوار است و دستیابی به مصونیت طبیعی و مصنوعی را مشکل می‌کند.

آدریان هیل، استاد ارشد و مدیر موسسه جنر دانشگاه آکسفورد، می‌گوید: «برخلاف ویروس که ممکن است ۱۰ ژن داشته باشد و باید اغلب ژن بیرونی را هدف قرار داد، مالاریا ۵۰۰۰ ژن دارد. مالاریا همراه انسان تکامل یافته و طی میلیون‌ها سال، خود را با دستگاه ایمنی ما سازگار کرده است.»

گروه تحت سرپرستی پروفسور هیل در دانشگاه آکسفورد هم واکسنی برای مقابله با مالاریا ساخته‌اند و معتقدند از موسکریکس کارسازتر است. البته مجوز کاربرد این واکسن هنوز صادر نشده است.

بر اساس نتایج مرحله دوم آزمایش این واکسن در بورکینافاسو که در ماه آوریل منتشر شد، اثربخشی این واکسن در ایجاد مصونیت ۷۷ درصد است. سازمان بهداشت جهانی اثرگذاری هدف برای واکسن مالاریا را ۷۵ درصد تعیین کرده و این نخستین بار است که واکسنی از این حد فراتر می‌رود. بررسی مرحله سوم این واکسن در دست اجرا است.

پروفسور هیل اوایل امسال در مصاحبه با ایندیپ‍ندنت گفته بود که به اعتقاد او، واکسن آن‌ها می‌تواند در عرض ۲۰ سال مالاریا را ریشه‌کن کند.