رجب طیب اردوغان، رئيس‌جمهوری ترکیه، از اولین کسانی بود که به ابراهیم رئیسی به سبب انتخاب/انتصاب شدنش تبریک گفت. در این یادداشت برآنیم تا با رمزگشایی و بازخوانی محتوای پیام اردوغان و نیز سایرواکنش‌ها، تاملی کنیم در چشم‌انداز احتمالی روابط ایران و ترکیه در دوره ابراهیم رئیسی. در ترکیه معمولا بر اساس «منطق دولت» (state) به تحولات ایران نگاه می‌شود و بر این أساس، احتمالا تغییر کلانی در روابط دو کشور صورت نگیرد.
یکی دیگر از نخستین کسانی که به ابراهیم رئیسی به سبب انتصاب/ انتخابش به سمت ریاست‌جمهوری اسلامی ایران تبریک گفت، ولادیمیر پوتین بود. در پیام پوتین اظهار امیدواری شده است که «در طول مدت ریاست جمهوری آقای رئیسی تعامل میان تهران و مسکو در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ... افزایش یابد.» این موضوع به نوبه خود نشان می‌دهد که دولت روسیه حساب زیادی روی دولت اصولگرای ابراهیم رئیسی باز کرده است. میتوان حدس زد که روسیه از عادی‌سازی رابطه ایران و آمریکا در دوره رئیسی استقبال زیادی نخواهد کرد؛ اگر در برابرش سنگ‌اندازی نکند. شیخ خلیفه بن زاید آل نهیان، رئیس دولت امارات، و برخی دیگر از سران دیگر کشورها هم به رئيسی تبریک گفته‌اند.
برویم سراغ پیام اردوغان. جملاتی که اردوغان در پیام تبریکش انتخاب کرده است، شایسته تامل بسیار است؛ خصوصا اگر «هرمنوتیکی» و با منطقی رمزگشایانه به آنها بنگریم.
اولا در این پیام هیچ اشاره‌ای به آن که رئیسی در انتخاباتی غیردموکراتیک و در شرایطی پیروز شده است که حدود ۶۰ درصد مردم ایران (با احتساب جمع میزان مشارکت نکردن و تحریم، آرای باطله، و نیز میزان رای عبدالناصر همتی که در نبودِ نامزد اصلح اصلاح‌طلبان، آن را باید رای اعتراضی و سلبی به نظام محسوب کرد) صدایی در انتخابات یا انتصابات نداشته‌اند، نشده است. اردوغان، رئیسی را با واژه‌های کاملا محترمانه‌ای چون «جناب رئیس جمهوری» و «صدر دولت‌ها» (Zat-ı Devletleri) خطاب کرده و اظهار امیدواری کرده است که انتخاب رئیسی برای مردم «کشور دوست و برادر»، ایران، سبب خیر باشد. ادبیات و واژگان اردوغان به رئیسی، زبان رهبر یک دولت خطاب به رهبر دولتی دیگر است؛ یعنی او به نوعی رئیسی را هم‌رده خود شمرده است. اردوغان همچنین تاکید کرده است که حاضر است با اتمام محدودیت‌های ناشی از شیوع کرونا، در قالب «هیئتی عالی‌رتبه» برای تشریک مساعی و افزایش همکاری‌ها به ایران سفر کند تا سطح روابط دو کشور ارتقا یابد.
رئیسی با پشتوانه حمایت قاطع نظامیان در ایران به قدرت رسیده است و اردوغان از این موضوع کاملا آگاه است. در تاریخ ترکیه همواره نظامیان نقش بسیار مهمی در سیاست داشته‌اند و از این رو، آنچه امروز در ایران در حال رخ دادن است، برای بسیاری از مقام‌های ترکیه عجیب نیست. دولت‌گرایی (devletçilik) (فارغ از بار مثبت یا منفی) سنتی ریشه‌دار در ترکیه است که ریشه در مدل حکومتداری امپراتوری عثمانی و نیز اندیشه‌های آتاتورک در دوران تاسیس جمهوریت دارد. تلاش کنشگران مدنی و چپ و لیبرال‌ها در ترکیه نیز در این سال‌ها همواره متوجه پاسخگو کردن این دولت قوی و فربه بوده است؛ روندی که همچنان علیه اردوغان و دولتش ادامه دارد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در تصویر رایجی از ایران که در ذهن بسیاری از مردم ترکیه و کارشناسان و سیاسیون هست، ایران و ترکیه دو دولت قوی در همسایگی ترسیم می‌شوند که ریشه‌های تاریخی و فرهنگی مشترک بسیار دارند و پس از جنگ چالدران در اوایل قرن شانزدهم میلادی، مناقشه ای میان آنها درنگرفته است. بر این أساس، میتوان تصور کرد اگر قرار باشد تحولاتی از نوع انقلابی و براندازانه در ایران رخ دهد، به احتمال زیاد با استقبال ائتلاف حاکم در ترکیه و شخص اردوغان مواجه نمی‌شود. رجب طیب اردوغان، در روز ۱۷ آبان ۹۸، همزمان با اعتراضات ضدحکومتی در عراق علیه وابستگی دولت عراق به جمهوری اسلامی و فساد آن، و دقیقا یک هفته پیش از اعتراضات آبان ۹۸ که با کشتاری بی‌رحمانه سرکوب شد، هشدار داده بود که احتمال دارد کسانی بخواهند «اعتراضات عراق به ایران گسترش یابد»؛ زبانی که به زبان حکومت در ایران نزدیک‌تر است تا شهروندان آن.
پیام تبریک دوغو پرینچک، رهبر حزب وطن
در میان واکنش‌های محدود در ترکیه به «انتصاب» ابراهیم رئیسی، پیام تبریک دوغو پرینچک، رهبر حزب وطن (Vatan Partisi)، نیز شایسته بازخوانی است. «وطن»، حزبی بسیار کوچک ولی باسابقه با شناسنامه ملی‌گرا- دولت‌گرا و همزمان، ضدامپریالیستی و لنینیستی است. پرینچک هم فردی است که گفته می‌شود روابط ویژه‌ای با «دولت پنهان» (حاکمیت، نظام حاکم، نظام موسس/Müesses nizam یا establishment) در ترکیه دارد، و شایعه در موردش کم نیست. او همزمان ارادت زیادی به قاسم سلیمانی، فرمانده سابق سپاه قدس، دارد که در عراق به دستور دونالد ترامپ کشته شد. پرینچک پس از اردوغان، شاید تنها سیاستمدار ترکی بود که برای رئیسی مستقیما پیام تبریکی فرستاد. بر اساس آنچه در روزنامه «آیدینلیک»، ارگان حزب پرینچک آمده است، پیام او (خلاصه‌وار) چنین است:
«حضرت آیت‌الله رئیسی؛
از صمیم قلب انتخاب شما را به عنوان رئيس‌جمهوری کشور برادر ایران تبریک می‌گویم. این انتخاب اعتماد ما را به غنای مردم و دولت ایران افزون کرد... به قول محمود کاشغری در کتابدیوان لغات الترک، ترک بدون فارس [منظور ایرانی] و فارس [ایرانی] بدون ترک‌ها ممکن نیست.»
در پیام دوغو پرینچک، همچنین بر مقابله مشترک ایران و ترکیه در برابر «امپریالیسم آمریکا» و اسرائیل در سایه حضور رهبران با اراده در دو کشور تاکید شده است. پرینچک که تمایلات ضد کردی هم دارد، همچنین اظهار امیدواری کرده است که با روی کار آمدن دولت اقتدارگرای رئیسی، دو کشور بیش از پیش در مقابله با تشکیل «یک اسرائیل دوم» (یا کشور مستقل «کردستان») در منطقه متحد شوند. پرینچک همچنین خواستار آن شده است که با روی کار آمدن رئیسی، دو کشور ترکیه و ایران برای مقابله با «تحریم‌ها و بازی‌ها و حیله‌گری‌های ایالات متحده» [بخوانید همین‌طور دور زدن تحریم‌ها] همکاری کنند.
پیام آشکار یا تلویحی یادداشت دوغو پرینچک خطاب به رئیسی، مشخص است: بخشی از «دولت پنهان» در ترکیه که پرینچک و همفکرانش آن را نمایندگی می‌کنند، علاقه‌ای به عادی‌سازی رابطه ایران و آمریکا ندارند و بر همین اساس، از روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، به عنوان یک اصولگرای تندرو با حمایت قاطع نظامیان، کاملا استقبال می‌کنند.
در میان کارشناسان ترک، کسانی که تحولات ایران را از نزدیک دنبال کنند و به زبان فارسی به اندازه کافی مسلط باشند، زیاد نیستند. به همین دلیل هم واکنش همراه با توجه به جزئیات در مورد تحولات انتخابات ۱۴۰۰ ایران، فراوان نبود. کارشناسان موسسه ایران‌شناسی آنکارا (ایرام) استثنائاتی در این زمینه هستند. محمت کوچ، کارشناس ایرام که مسایل ایران را از نزدیک تعقیب می‌کند، نیز از رئيسی با عنوان نماینده «صاحبان قدرت» یا «دولت پنهان» یاد کرده است و معتقد است با روی کار آمدن او، دوگانه میان «دیپلماسی» و «میدان» (به تعبیر جواد ظریف، در فایل صوتی افشا شده او) در سیاست خارجی ایران از میان برخواهد خواست و نوعی سیاست خارجی تخاصمی‌تر جایگزین سیاست ملایم‌تر دوره روحانی خواهد شد. همه تقریبا در ترکیه اتفاق نظر دارند که رئیسی نماینده دولت سابقا پنهان در حکومت ایران است که اکنون دارد رو بازی می‌کند و از سایه بیرون آمده و حکومت را یکدست کرده است.
