در جامعه به شدت رو به نابرابری رونده ایران، برخلاف تصور عمومی، شرایط رزیدنت‌ها یا پزشکان جوانی که دوران تخصصی خود را می‌گذرانند، وضعیتی بحرانی دارد. پس‌لرزه‌های این بحران به شکل خودکشی، استعفاهای دسته‌جمعی، فرار مغزها و کوچ‌های اجباری خودنمایی می‌کند. از یک سو پزشکانی هستند که در بیمارستان‌های خصوصی به قول همکارانشان پول پارو می‌کنند، و جایگاه آنان در جامعه به شدت در حال افول است، از سوی دیگر پزشکان جوان یا همان رزیدنت‌ها از مولفه‌های بی‌شماری مثل حقوق ناچیز، نداشتن بیمه، قراردادهای یک‌سویه، فشار کار، کشیک‌های طولانی، بی‌خوابی‌های چندروزه، مدیریت‌های ناکارآمد در دانشگاه‌های علوم پزشکی، احساس تحقیر، توهین، سرخوردگی و بالاخره ناامیدی از آینده‌ای ناروشن، رنج می‌برند. به همه این عوامل باید ویروس کرونا را نیز افزود که نفس کادر درمان را گرفته است.
بحران فزآینده این قشر را که بخشی از آینده درمانی این سرزمین را می‌سازند، باید جدی گرفت. در یک نمای بزرگ‌تر، حتی در سطح جهانی، نظام بهداشتی به سوی کالایی‌شدن بیشتر پیش می‌رود. در نمای خرد، در سیستمی مانند نظام جمهوری اسلامی ایران، به مولفه کالایی‌شدن خدمات پزشکی باید سلسله‌مراتب (هیرارشی) قدرت در سازوکار درمان را هم اضافه کرد. آنان که در پایین این هرم قدرت قرار دارند، مثل رزیدنت‌ها و پرستاران، له می‌شوند. پرسش‌های کلیدی: چه عواملی باعث مرگ یا خودکشی برخی از رزیدنت‌ها شده است که یکی از نقش‌های پایه‌ای در سیستم درمان کشور را به دوش می‌کشند؟
خودکشی‌های سریالی
در اردیبهشت امسال (۱۴۰۰)، روزنامه اینترنتی «فراز» خبر مرگ سه پزشک جوان دوران رزیدنتی را منتشر کرد که در کمتر از ۱۰ روز رخ داده بود و احتمالا بر اثر خودکشی و فشار کار دوران کرونا بوده است. دکتر امیرمحمود حریرچی، آسیب‌شناس اجتماعی و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، معتقد است که رزیدنت‌ها را استثمار می‌کنند. پزشکان بخش را رها می‌کنند و همه فشار کار روی رزیدنت‌ها است که حقوق پایین دریافت می‌کنند. افزایش ساعت کار و فشار کار در وضعیت همه‌گیری، آنها را به سوی مواد مخدر می‌کشاند.
داروهایی مانند ریتالین، متادون، مرفین، و داروهای مسکن و محرکی که برای درمان بیش‌فعالی و کمبود تمرکز کاربرد دارد، همراه با افزایش بیداری و تمرکز، می‌تواند باعث بالا رفتن اختلالات روانی فرد شود. در نتیجه، فرد چنان به‌هم می‌ریزد و دچار افسردگی می‌شود که اقدام به خودکشی می‌کند. این قشر از کادر درمان نیاز به توجه بیشتری دارند. او اشاره می‌کند که بخش دیگری از قشر کادر درمان، در بیمارستان‌های خصوصی و مطب‌هاشان پول پارو می‌کنند.
خودکشی و موج چهارم کرونا
به نظر می‌رسد که دلایل متفاوتی برای خودکشی‌های اخیر دانشجویان پزشکی عنوان شده است؛ از جمله ساعت‌های طولانی کار و کشیک، فشار برای تکمیل آموزش‌ها، دستمزدهای پایین بین دو تا سه میلیون تومان، اجحاف‌های حقوقی، و استفاده از مواد مخدر. علی نیک‌جو، متخصص روانپزشکی و عضو شورای مرکزی انجمن اسلامی جامعه پزشکی، این دلایل را عنوان کرده است. دبیرخانه پرستار هم تایید کرده است که «فشار کار روی رزیدنت‌ها بسیار بالاست و در برخی از آنها مصرف مواد مخدر مشاهده شده است.» موضوع اما وقتی حاد شد که شورای صنفی دانشجویان علوم پزشکی کشور با ارسال نامه‌ای به وزیر بهداشت، خبر از خودکشی ۴ تن از دستیاران پزشکی شهر تهران در چند هفته اخیر را داد. شورای صنفی با انتقاد از «معاونت در قتل پزشکان جوان بعدی، انصراف یا کوچ اجباری آنها از کشور»، خواستار رسیدگی فوری و رفع قوانین و احیای حقوق انسانی آنها شده است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
پیشینه خودکشی‌ها
در آذرماه سال ۹۸ اعلام شد که در دانشگاه جندی شاپور اهواز دو دانشجوی پزشکی خودکشی کرد‌ه‌اند. یکی از دوستان فاطمه الف که در دانشگاه جندی شاپور به زندگی خود پایان داد، می‌گوید، در ۸ سال اخیر ۵ خودکشی منجر به مرگ شده که رسانه‌ای هم نشده است: «آرسام د.، زهرا ت. و شقایق ح.، از موارد خودکشی در دانشکده ما یعنی دانشکده پزشکی جندی شاپور بوده‌اند، یعنی مستقیما تحت تاثیر نحوه مدیریت و فشارهای طاقت‌فرسا.» این فارغ‌التحصیل رشته پزشکی که عضو شورای صنفی دانشگاه هم بوده است، اضافه می‌کند که دانشجویان بعد از سال سوم وارد مراحل بالینی می‌شوند، و به‌جای تشویق، اغلب با توسل به تحقیر و اهرم‌های فشار مثل کشیک اضافه و تجدید دوره مجبور به انجام ساعت‌های طولانی کار و خواندن درسشان هستند.
او می‌افزاید: «شیفت‌های انترنی و رزیدنتی فوق‌العاده مشکل است ... در طی ۱۸ ماه انترنی ماهی ۱۰ کشیک، یعنی ۳۰ ساعت بیداری و سرپا ایستادن که غیرعلمی و غیرقانونی است. علت این فشار نه آموزش دانشجو، بلکه پرکردن خلاء سایر پرسنل است که باعث تحقیر و سرخوردگی دانشجو می‌شود.» کنکاش در این مورد نشان می‌دهد که نحوه مدیریت تاثیر بسیار زیادی در رفتار دانشجویان دارد.
دکتر امین‌زاده، دبیر شورای صنفی دانشجویان، می‌گوید مثلا در دوره‌ای که دکتر ایدنی، از سال ۹۲ تا ۹۶، رئیس دانشگاه جندی شاپور بود، هم فضای دانشگاه بازتر بود وهم وضعیت اقتصادی بهتر بود. از ۹۶ به بعد سه خودکشی اتفاق افتاده است. مشکل دیگر، فضایی است که در جامعه علیه پزشکان و دندان‌پزشکان درست شده و آینده مبهمی را مقابل خودشان مشاهده می‌کنند که در اختلالات روحی آنها موثر است. با آن که غربالگری روانی بین دانشجویان انجام می‌شود، ولی به نتایج آن توجهی نمی‌شود. برای مثال، «یک رزیدنت روانپزشکی داشتیم که (اقدام به) خودکشی کرده بود و روز بعدش آمد به بخش!»
کشیک‌های طولانی و سنگین
علی پزشکی، دبیر شورای صنفی دستیاران و دانشجویان دوران دکترای شهید پزشکی، به خبرگزاری آنا از مرگ یک دستیار ارتوپدی در بیمارستان طالقانی خبر داد. او به کشیک‌های سنگین و فشار کار بالا اشاره کرد. این فرد مجبور شده بود ۹۶ ساعت یعنی ۴ روز در کشیک حاضر شود. به این دانشجو ۱۵ کشیک در ماه داده شده بود. بر اساس مصوبه جدید که در نود و یکمین نشست شورای عالی آموزش پزشکی و تخصص تصویب شد، سقف کشیک در ماه حداکثر ۱۲ شب است. «با این حال در برخی از بیمارستان‌ها این مصوبه نادیده گرفته می‌شود.»
دکتر امین زکی‌زاده، دبیر شورای صنفی دانشجویان، به خستگی جسمی به عنوان موضوعی که باعث اختلالات روانی بین دانشجویان پزشکی می‌شود، اشاره دارد و می‌گوید که یک دانشجو ۴۸ ساعت مدام کشیک دارد و به دلیل حضور نیافتن در منزل، با خانواده نیز دچار مشکل می‌شود. «در ایران قانون مشخصی برای کار دانشجویان پزشکی وجود ندارد، اگر فردی که سالن‌ها را تمیز می‌کند، به هردلیلی نباشد، به دانشجو می‌گویند سالن را تمیز کند. شرح وظیفه دقیقی برای دانشجویان وجود ندارد.» در دانشگاه علوم پزشکی اهواز دانشجویان ۴۸ ساعت شیفت دارند و این در حالی است که در آمریکا این زمان ۱۸ ساعت است.
او از تجربه خود به خبرآنلاین می‌گوید: «یک‌بار بعد از شیفت پشت فرمان خوابم برد و باعث تصادف و زدن به جدول خیابان شد.» در دانشگاه علوم پزشکی اهواز یک رزیدنت ترم سه، جراحی است که ماهی چند بار جراحی انجام می‌دهد و هر ماه یک میلیون و ۴۰۰ هزار تومان می‌گیرد و خود و خانواده‌اش هم بیمه نیستند. طلاق در سال‌های اخیر بین دانشجویان نیز افزایش یافته که مسئولان نسبت به این موارد هم بی‌اعتنا هستند.
ساعت کار دستیاران در بیمارستان‌ها
بر اساس قانون کار در اتحادیه اروپا، ساعات کار دستیاران یا انترن‌ها در بیمارستان‌ها حداکثر ۴۰ تا ۵۰ ساعت در هفته و بر اساس شورای اعتباربخشی تحصیلات عالی آمریکا (ACGME)، حداکثر کار دستیاران و دانشجویان پزشکی در بیمارستان‌ها بسته به تخصص آنها بین ۴۰ تا ۸۰ ساعت در هفته است. این رقم دست‌کم در ایران ۱۰۰ ساعت در هفته است و در برخی مواقع نیز به گفته علی پزشکی، شاهد ۱۴۰ تا ۱۶۰ ساعت هستیم. او می‌افزاید که یکی از ورودی‌های دستیاران زنان دانشگاه علوم پزشکی شیراز به دلیل فشار کاری، دسته‌جمعی استعفا داد. کم‌خوابی یکی از مشکلات اصلی است. سازمان بهداشت جهانی بیش از ۲۴ ساعت بی‌خوابی را با اثرات روانی مصرف الکل مقایسه کرده است. بی‌خوابی و فشار کار روی دانشجویان پزشکی، باعث کاهش انگیزه، افزایش افسردگی، و افزایش خطاهای پزشکی می‌شود.
در سال ۱۳۹۸، درگذشت دکتر رسول قائدی، دانشجوی سال دوم رزیدنتی ارتوپدی بیمارستان خمینی، جامعه پزشکی را در شوک فرو برد. او متولد ۱۳۶۹ در چهارمحال بختیاری بود. در مستندی که در مورد مرگ او ساخته شده است، دوستان و همکارانش، از جمله دکتر احسان قدیمی، از فشار کار و کشیک‌های طولانی رزیدنت‌ها و نیاز به بازبینی سخن می‌گوید. اما دکتر تقی بغدادی، استاد بخش ارتوپدی، آن تحلیل را رد می‌کند و می‌گوید او در هنگام مرگش در روز چهارم مرخصی به سر می‌برد و این که در فضای مجازی این مرگ را به فشار و سختی‌های کار نسبت می‌دهند، صحت ندارد.
دکتر قدیمی از قراردادهای کاری دستیاران یا رزیدنت‌ها که هنگام ثبت‌نام با وزارت بهداشت امضا می‌شود، پرده برمی‌دارد و آن‌را با برده‌داری مقایسه می‌کند: «دستیار بی‌پناه موظف است درصورت هرگونه تخلف از قرارداد، آنچه وزارت مذکور گفت انجام دهد و حق هیچ شکایتی به هیچ نهادی ندارد. میزان خسارت و نحوه اجرا را تماما وزارت بهداشت تعیین می‌کند. ضامنان این تعهد باید خسارت وزارت بهداشت را در صورت مرگ دستیار بپردازند.» در قرن ۲۱، شاکی، قاضی و اجراکننده حکم یکی است و فرد را از هرگونه شکایتی به نهادی دیگر منع می‌کند. اغلب پرستاران و کادر درمان قراردادهای ۸۹ روزه دارند و پیمانکار می‌تواند هر زمانی که بخواهد، آنها را تعدیل یا اخراج کند.
فرسودگی شغلی چیست؟
تعریف سندرم فرسودگی با سه مولفه خستگی زیاد جسمی و عاطفی، کاهش عملکرد و دستاوردهای شخصی، و بالاخره با احساسات ناخوشایند درونی شناخته می‌شود. بر پایه آمار جهانی که «MEDVOICE» در سال ۱۳۹۸ در مورد حدود ۲۳ هزار رزیدنت، منتشر کرده است، بیشترین آمار فرسودگی شغلی مربوط به رشته رادیولوژی با ۷۷ درصد است.
پس از آن نورولوژی با ۷۱ درصد، و در پایین جدول آنکولوژی ۳۸ درصد، و پزشکی خانواده ۳۵ درصد است. هر قدر سن دستیار بیشتر باشد، میزان فرسودگی بیشتر است و در مردان این فرسودگی به طرز معناداری بیشتر از زنان است. مطالعات بالینی نشان می‌دهد که فرسودگی ازعلل نسخه‌های اشتباه است، باعث کاهش کیفیت خدمات پزشکی می‌شود، و رضایت شغلی پزشکان و نیز روابط بین پزشکان را دچار اخلال می‌کند که درنهایت می‌تواند پیش‌زمینه افسردگی یا موجب سوء‌مصرف مواد مخدر شود. افزون بر آن، در سال‌های اخیر به علت افزایش رقابت بین پرشکان، بار کارهای بالینی، اداری و افزایش دادرسی‌های پزشکی، میزان فرسودگی شغلی افزایش یافته است. رزیدنت‌هایی که در بیمارستان بیماران حاد و ناپایدار کار می‌کنند، بیشتر دچار افسردگی و درگیر مسایل قانونی هستند.
