چند سالی از خاموشی دکتر احسان یارشاطر (۱۲۹۹-۱۳۹۷) پژوهشگر و تاریخدان نگذشته که میراثش «دانشنامه ایرانیکا» دستخوش کشمکش میان دانشگاه کلمبیا (مرکزمطالعات ایران‌شناسی) و بنیاد دانشنامه ایرانیکا قرار گرفته است. در نگاه اول شکایات حقوقی از سوی هر دو به موضوع کپی‌رایت (مالکیت معنوی) دانشنامه و ۲۰ میلیون دلاری برمی‌گردد که بنیاد در مالکیت دارد و دانشگاه کلمبیا خواهان بخشی از آن بود. در نگاهی عمیق‌تر اما، اساسا بن‌مایه این دعوا از زاویه جامعه‌شناسی به دو دیدگاه کاملا متفاوت در پیوند با «شرق‌شناسی» بر می‌گردد. غرب، مشخصا دانشگاه کلمبیا در این مورد، نه‌تنها ابتدا شکایت کرد بلکه خود را مالک حق معنوی دانشنامه، حق کامل انحصار و انتشار اطلاعات آن می‌داند، این باور دکتر عبدی جوادزاده استاد جرم‌شناسی و جامعه‌شناسی دانشگاه فلوریداست. البته شرق‌شناسی اساسا مفهومی غربی است که به یک ایده فراگیر درمیان  شرقی‌ها (قاره آسیا) تبدیل شده است. او اضافه می‌کند، از زاویه دید آنها «ما، شرقی باشیم یا غربی باید به این باور برسیم که معرفت‌شناسی شرق جایش در دانش غربی‌هاست». بنابراین ایران و تاریخ آن تنها زمانی به طور کامل از زاویه «علمی» قابل فهم خواهد بود که بنیان سازمانی که این دانش را تولید می‌کند غربی باشد. به عبارت دیگر، دکتر جوادزاده معتقد است، با این تفکر ایرانی‌ها و ایران نه می‌توانند فهمیده شوند و نه می‌توانند تاریخ خود را مورد پژوهش قرار دهند مگر این که مجوز و رضایت غرب را با خود به همراه داشته باشد. بن‌مایه نگاه دوم به نظر می‌رسد در این نهفته که بنیاد ایرانیکا تلاش دارد، دانشنامه را به صورت خودایستا و خارج از اراده و اعمال قدرت دانشگاه کلمبیا تولید، منتشر و توزیع کند. موضوع موقعی پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم مالکیت معنوی برای آثار دانشگاهی توسط استادان و پژوهشگران در دانشگاه‌های آمریکا از زاویه قانونی روشن تعریف نشده است. دادگاه ایرانیکا از این زاویه اهمیت داشت که می‌توانست برای مالکیت معنوی در دعاوی حقوقی دیگر مورد استناد قرار گیرد. چه بنیاد ایرانیکا یا دانشگاه کلمبیا در دادگاه برنده شود، حرکت بنیاد نشان از توان نهادی است که می‌خواهد با اراده‌ای آزاد و مستقل به موضوع شرق‌شناسی از دیدگاه ایرانیان بنگرد واز این زاویه نتیجه چنین دادگاهی می‌توانست در تاریخ دعاوی مالکیت معنوی ماندگار بماند. دادگاه اما موضوع مالکیت معنوی را روشن نکرد. ماجرا از کجا شروع و به کجا ختم شده است؟

کهن‌ترین دانشنامه و ایرانیکا

حدود هفتصد سال پیش اولین دانشنامه توسط اخوان‌الصفا در ایران نوشته شد، این گفته دکتر محمود کویر، پژوهشگرمعاصر تاریخ ایران، است. تعداد رساله‌های اخوان‌الصفا ۵۲ عدد بود که چهارده رساله در مورد علوم ریاضی، ۱۷ رساله در علوم طبیعی بود. ۱۰ رساله به علوم عقلی و ۱۱ رساله به اخلاق و دین اختصاص یافت. اخوان‌الصفا یک انجمن سری و مخفی بود و پژوهش‌های آنان به روش یونانیان مانند اقلیدس و نیکوماخوس انجام می‌گرفت. آنان در زمینه موسیقی بسیار پیشرفته‌تر از یونانیان بودند و به گفته شفیعی کدکنی پژوهش‌های آنان توفیقی در کشف نظام موسیقیای جهان یافت. سرانجام اعضای آن توسط سلطان محمود غزنوی کشته شدند.

اما دانشنامه ایرانیکا در سال ۱۹۷۲ متولد شد. دکتر احسان یارشاطر که بنیان‌گذار آن بود تا سال ۲۰۱۸ کمی پیش از خاموشی، سردبیری دانشنامه را برعهده داشت و هم او بود که در سال ۱۹۶۹ پایه‌گذار مرکز ایران‌شناسی در دانشگاه کلمبیا شد. او احتمالا حدس زده بود که دانشنامه برای ادامه حیات خودایستا نیاز به بازوهای پژوهشی، مالی و اجرایی دارد. بنابراین سال ۱۹۹۰ بنیاد دانشنامه ایرانیکا متولد شد، همان سازمانی که امروز دانشگاه کلمبیا بر سر مالکیت معنوی دانشنامه با آن در گیر شده است. تا به حال ۱۶ شماره از دانشنامه منتشر شده که حوزه فعالیت آن مطالعه تمدن ایرانی در خاورمیانه، قفقاز، آسیای مرکزی و شبه‌قاره هند به زبان انگلیسی است. سارا دانشجوی آلمانی‌-‌آمریکایی ایران‌شناسی در دانشگاه بامبرگ آلمان می‌گوید، استادان دانشکده همیشه توصیه می‌کنند که برای تحقیق به دانشنامه مراجعه کنیم. «به نظرم منبع خوبی برای پژوهش است ولی سطح انگلیسی آن در برخی از مقالات پایین است».

ناروشنی در مورد مالکیت معنوی در آمریکا

دعوای حقوقی که دانشگاه کلمبیا با بنیاد به راه انداخته می‌توانست به پرسش‌های قدیمی و ناروشن پاسخ دهد که چه زمانی افراد آکادمیک می‌توانند صاحب حق مالکیت معنوی خویش باشند. موافقتنامه‌های بین دانشگاه و آکادمیسین‌ها می‌تواند مبهم باشند. دانشگاه‌ها معمولا نگران کپی‌رایت‌هایی هستند که می‌تواند ارزش مالی بسیاری را به دانشگاه‌ها تحمیل کند، به این دلیل رابطه خود را با موسسات آموزشی مبهم و ناروشن نگه می‌دارند. این گفته استاد حق مالکیت معنوی به نام الیزابت تونسند گارد (Elizabeth Townsend Gard) در گفت‌وگو با سایت بلومبرگ است. آن‌گونه که قانون کپی‌رایت در مورد اشتغال در آمریکا عمل می‌کند هرگز شامل استادان دانشگاه‌ها و پژوهشگران نشده است، این نظر کریستین هایت فرلی (Christine Haight Farley) استاد دانشگاه در واشینگتن در پیوند با قانون کپی‌رایت است. او در گفت‌وگو با سایت بلومبرگ گفته که این حق بر پایه قانون نیست بلکه بر اساس سنت تفاهم متقابل است. به این ترتیب به نظر می‌رسد که موضوع حق مالکیت معنوی آکادمیسین‌ها روی آثار خود در دانشگاه‌های آمریکا از زاویه قانونی ناروشن است و نتیجه دادگاه ایرانیکا می‌توانست پرتو روشنی بر حق مالکیت معنوی بتاباند، اما نتیجه دادگاه در این مورد گنگ است.

واکنش در رسانه‌ها

این کشمکش بین دانشگاه کلمبیا و بنیاد به رسانه‌های فارسی‌زبان نیز کشیده شد. بی‌بی‌سی فارسی و رادیو زمانه در این مورد با دکتر عباس امانت، استاد تاریخ دانشگاه ییل، مصاحبه کردند. او در گفت‌وگو با زمانه در دی‌ماه ۱۳۹۹ اظهار داشت : «... صلاح کار ما اینست که با کلمبیا کنار بیاییم، در غیر این صورت کار به زودی به نابودی ایرانیکا خواهد انجامید. ولی متاسفانه اینان تجربه نداشتند و نمی‌دانستند، یا این که عمدا تجاهل می‌کردند. ... این جزو اساسنامه دانشگاه است که نمی‌تواند کپی‌رایت فعالیتی که سال‌ها در محیط حقیقی و حقوقی دانشگاه انجام شده را به دیگری واگذار یا منتقل کند. ...» بنیاد دربخشی از بیانیه خویش در پاسخ آورده است: «بنیاد دانشنامه ایرانیکا بنیادی مستقل و قائم به ذات می‌باشد که هدف اولیه آن حفاظت و گسترش میراث فرهنگی دکتر احسان یارشاطر است. این به مفهوم سازماندهی فعالیت‌های تحقیقاتی و انتشاراتی در زمینه مطالعات ایرانی به معنای عام آن و در زمینه انتشار دانشنامه ایرانیکا به طور خاص است. ... بنیاد به هیچ موسسه‌ایی اِجازه نخواهد داد که به حقوقش تجاوز کرده و مالکیت معنوی ‪Intellectual Property)  دانشنامه را غصب کند. تاسف‌آور است که  تا دکتر یارشاطر سر بر زمین نهاد و از میدان خارج شد، عده‌ای به تجاوز و تعدی به میراث فرهنگی او دست زده و می‌کوشند که این گنجینه گران‌بها را به تصرف خود درآورند. ...» اما اتهامات گسترش یافت، دکتر امانت، بنیاد را به کودتای خفیف متهم کرد: «… بالاخره هم با تجدید نظر کاملا غیرقانونی در اساسنامه بنیاد، اصولا هیئت امنا منحل شد و همه اختیارات و ابتکار عمل بدون هیچ مجوزی به هیئت مدیره و در واقع به کمیته اجرایی آن واگذار شد. این البته یکی از چند مورد قانون‌شکنی‌های هیئت مدیره بود که در طول عضویتم بین نوامبر۲۰۱۶ و ژوئن ۲۰۱۹ شاهد بودم. تا به امروز هم تصور می‌کنم که این فعل و انفعالات دفعی نوعی کودتای خفیف بود. ...» بنیاد ایرانیکا هم در پاسخ به این‌گونه اتهامات تاکید کرده: «بنیاد مصمم است که اهداف خود را در حفظ میراث دکتر یارشاطر، در گسترش مطالعات ایرانی و درتحقیق و انتشار دانشنامه به پیش ببرد و به شدت از حقوق خود دفاع خواهد کرد

دعوی حقوقی میان بنیاد و دانشگاه کلمبیا

ماجرا از کجا شروع شد؟ در شکایت‌نامه بنیاد که درسپتامبر ۲۰۱۹ صورت گرفت در پاراگراف ۳۵ گفته شده که روابط کلمبیا و بنیاد صمیمانه با همکاری متقابل تا اوایل سال ۲۰۱۸ ادامه داشت. اما روابط زمانی تیره شد که دانشگاه کلمبیا تقاضای پنج و نیم میلیون دلار از بنیاد کرد . بنیاد واگذاری این مبلغ را رد کرد و کلمبیا در مقابل عملا اموال بنیاد را که در دانشگاه مانده بود، پس نداد و از بنیاد شکایت کرد. در پاراگراف ۱۶ اشاره شده که یارشاطر هیچ‌وقت دستمزی یا حقوقی از دانشگاه کلمبیا به عنوان مدیر مرکز مطالعات ایران مستقر در این دانشگاه برای انتشار دانشنامه دریافت نکرده است. برای روشن شدن وضعیت کاری دکتر یارشاطر در پاراگراف ۱۷ شکایت‌نامه قید شده آثاری که از سوی یارشاطر منتشر شده هرگز در محدوده کار استادان دانشگاه کلمبیا نمی‌گنجیده است.

آنالیزا تورس، قاضی دادگاه حوزه جنوبی نیویورک، در۸ اکتبر رای خود را صادر کرده ولی ماجرا تمام نشد. دادگاه به رفع موقت ممنوعیت و ادامه انتشار دانشنامه از سوی دانشگاه کلمبیا (مرکز ایران‌شناسی یارشاطر) رای داد. دادگاه همچنین به یک زمان‌بندی برای تحویل اموال بنیاد موافقت کرد، اما کلمبیا به دلیل کووید‌-۱۹ تاخیر داشته و قاضی درخواست کلمبیا برای ادامه تاخیر را رد کرد. این که دانشنامه در کلمبیا شروع شده به مفهوم ادامه کار و اتمام کار در این دانشگاه نیست. رئیس هیئت مدیره بنیاد، دکتر رامین روحانی به رادیو زمانه گفته، بنیاد در ادامه کارش برای گسترش ایرانیکا با موسسات پژوهشی و دانشگاهی دیگر همکاری خواهد کرد، «ما متوجه شدیم در مقام مقایسه دانشگاه کلمبیا در مطالعات ایرانی نسبت به بقیه دانشگاه‌های آمریکای شمالی و اروپا عقب رفته است». سرنوشت مالکیت معنوی هنوز مشخص نیست. دادگاه این مالکیت را از آن بنیاد ندانسته ولی کلمبیا را نیز مالک معنوی دانشنامه نشناخته است. حال بنیاد از نظر قانونی می‌تواند درخواست فرجام و تجدید نظر کند.