امضای سند همکاری‌های ۲۵ ساله میان ایران و چین تا جایی باعث نگرانی شده است که منتقدان آن را با عهدنامه ترکمانچای مقایسه کرده‌اند که بر اساس آن، ایران کنترل بخش‌های بزرگی از سرزمین خود را به روسیه تزاری واگذار کرد. انتشار نیافتن این سند و حتی کلیات آن، شائبه اعطای امتیازات خلاف منافع ملی ایران به چین را قوی‌تر کرده است؛ به ویژه که کارنامه طرح «کمربند و راه» در دیگر کشورها، دارای بخش‌های نگران کننده است.

کتاب «امپراتور در راه جدید...»، تصویر بزرگ و جامعی از پروژه‌های «کمربند و راه» چین در آسیای میانه، اروپا، آسیا و آفریقا به دست می‌دهد. نویسنده کتاب به این کشورها سفر کرده است و مشاهدات شخصی خود را با گزارش‌ها، تحلیل‌ها و داده‌های موجود در مورد آن پروژه‌ها ترکیب کرده است. 

مقامات چینی مدعی‌اند که این طرح به دنبال کمک به توسعه زیرساخت‌های کشورهای فقیر و در حال پیشرفت است. بانک توسعه آسیایی تخمین می‌زند که کشورهای آسیایی برای توسعه زیرساخت‌های خود که برای رشد اقتصادی و فقرزدایی در آن‌ها بسیار مهم است، به ۲۶ تریلیون دلار  سرمایه‌گذاری تا سال ۲۰۳۰ نیاز دارند. چین وعده داده است که یک تریلیون دلار روی توسعه زیرساخت‌های کشورهای فقیر سرمایه‌گذاری خواهد کرد. البته یادمان باشد که این کمک‌ها بیشتر در قالب وام‌های کم‌بهره و درازمدت اعطا می‌شود و برای کشوری مانند ایران که به دلیل تحریم‌ها، مناسبات ضعیف با غرب و شرایط سخت وام‌های بین المللی، نمی تواند روی نهادهایی مانند صندوق بین المللی پول زیاد حساب کند، بسیار جذاب است.

جاناتان هیلمن نشان می‌دهد که برخلاف طرح مارشال برای بازسازی اروپا، در طرح «کمربند و راه» توسعه کشورهای فقیر موضوع محوری نیست. در چارچوب این پروژه عظیم زیرساخت‌ها، «بندرهای بدون کشتی، قطارهای بدون مسافر، فرودگاه‌های بدون پرواز و مناطق تجاری بدون مبادلات» ساخته شده‌اند، ولی اهمیت روابط با چین و وام‌های کلان و کم‌بهره باعث می‌شود که رهبران دولت‌هایی در آسیا و آفریقا و اروپا به پکن سفر کنند و موافقتنامه‌های همکاری به امضا برسانند. 

هیلمن طرح «کمربند و راه» را «ابزار اِعمالِ قدرت و افزایش نفوذ چین» می‌داند و بر این نظر است که «بسیاری از فعالیت‌های این کشور در چارچوب این طرح، در راستای دستیابی به بازارها، اعمال نفوذ در پایتخت‌های خارجی، و گسترش حضور نظامی است که مصادیق کلاسیک رفتارهای یک قدرت نوظهور است.»

شی جین پینگ و حزب کمونیست چین امیدوارند که یک بلوک جدید کشورهای همسو با پکن را در رقابت با آمریکا و متحدانش ایجاد کنند و چین را به عنوان مرکز جدید قدرت و توسعه اقتصادی به جهانیان معرفی کنند. چین برای توسعه داخلی و حفظ رشد اقتصادی شش درصدی خود که در نشست عمومی حزب کمونیست تعیین شد، نیازمند بازارهای خارجی است و می‌خواهد در چارچوب طرح «کمربند و راه» به آن دست یابد. بسیاری از این پروژه‌های توسعه‌ای چین در خارج، به لحاظ اقتصادی قابل توجیه نیستند، اما دلایل استراتژیک، از جمله دسترسی به منابع طبیعی و ایجاد  کار برای کارگران چینی، باعث می‌شود که دولت چین از این پروژه‌ها حمایت مالی کند. 

هیلمن باور ندارد که طرح «کمربند و راه» یک پروژه «سلطه طلبانه» چینی است. چین با این پروژه‌ها وفاداری و نفوذ دولت‌های کوچک و بزرگ را در آسیا و آفریقا می‌خرد. چنانچه در جنوب شرق آسیا، کشورهایی مانند مالزی و اندونزی با استفاده از رقابت چین و ژاپن برسر توسعه نفوذ در این منطقه، برسر سرمایه‌گذاری و وام‌های بزرگ این دو کشور رقابت می‌کنند. 

سرمایه‌گذاری چین در آفریقا نسبت به جنوب شرق آسیا متفاوت است. چین «به کشورهای آفریقایی در قبال منابع طبیعی‌شان، وام داده است. مثلاً، انگولا، کنگو، سنگال، و غنا برای پرداخت وام‌های خود به چینی‌ها، نفت، مواد معدنی، کاکائو و روغن بادام‌زمینی دادند.»

مهمترین نکته در کتاب هیلمن، فساد و سوءمدیریت در پروژه‌های چینی است. سیاستمداران فاسد به کمک شرکت‌های چینی پیمانکار، میلیون‌ها دلار از پروژه‌های عمومی به جیب می‌زنند. چنانچه نجیب رازق، رئیس جمهوری پیشین مالزی، در تبانی با یک شرکت چینی هزینه‌های دو پروژه خط لوله انرژی و راه‌آهن را به صورت مصنوعی بالا برد. سپس، روزنامه وال استریت ژورنال در سال ۲۰۱۵ فاش کرد که دست‌کم ۷۰۰ میلیون دلار به حساب‌های شخصی رئیس جمهوری مالزی واریز شده بوده است. او نهایتاً به جرم اختلاس و فساد مالی به ۱۲ سال زندان محکوم شد.

به همین دلیل، به‌رغم تمایل دولت چین به گسترش نفوذ سیاسی در اروپا در پوشش سرمایه‌گذاری، «ورود به بازار اتحادیه اروپا برای شرکت‌های ساختمانی چینی خیلی دشوار است. مهمترین مانع، شرایط و قواعد این اتحادیه است.» نظارت قوی دولت‌های اروپایی مانع از تطبیق پروژه‌های بی‌کیفیت، و حیف و میل منابع از سوی مقامات و شرکت‌های پیمان­کار چینی می‌شود.

هیلمن می‌گوید که نه تنها نگرانی از کیفیت پروژه‌های عمرانی چینی در بین است، بلکه برخی از این پروژه‌ها به لحاظ اقتصادی معقول نیستند. چنانچه توسعه بندر گوادر در ایالت بلوچستان نشان می‌دهد، «بخش اعظم سود این بندر به جیب سرمایه‌گذاران چینی می‌رود و تنها کمتر از ۱۰ درصد آن نصیب دولت فدرال پاکستان می‌‌شود.» به همین دلیل، شورشیان بلوچ بارها به کارگران چینی حمله کرده‌اند و آنان را متهم به سوءاستفاده از منابع ایالت بلوچستان می‌کنند.

نویسنده کتاب، طرح «کمربند و راه» را یک «مدل معیوب» توصیف می‌کند. برخلاف انتظار دولت چین، شرایط تطبیق پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای در بیرون از مرزهای چین، دشوار و پردست‌انداز است. به نقل ازروزنامه فایننشال تایمز، «بزرگترین برنامه عمرانی جهان می‌تواند به نخستین بحران وام‌های خارجی برای دولت چین مبدل شود.» بر این مبنا، ترس از ناتوانی دولت‌های فوق‌الذکر به پرداخت قروض‌شان باعث شده است که رقم اعطای وام خارجی از سوی دو بانک بزرگ توسعه و صادرات چین، از ۷۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ به ۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ کاهش یابد. 

مشخصات کتاب:

جاناتان هیلمن/امپراتور در راه جدید: چین و پروژه قرن/انتشارات دانشگاه ییل/۳۰۴ص/ ۲۰۲۰.