آدم‌ها نه، ولی درخت‌ها ایستاده می‌میرند. خبر را روز شانزدهم فروردین ماه خبرگزاری‌ها اعلام کرده‌اند: یکی دیگر از چنارهای قدیمی خیابان پهلوی اسبق، مصدق سابق و ولیعصر فعلی، ایستاده مرده بوده است، تا با وزش بادِ خفیفِ روز دوشنبه در هم بشکند و فروبریزد. این سقوط تلفات جانی نداشته، ولی یک خودرو در اثر آن حادثه آسیب دیده است. کسانی که برای حمل بدن نیمه شکسته درخت به محل سقوط آن، مقابل پارک ساعی تهران، رفته‌اند می‌گویند محیط بن درخت نشان می‌دهد که حداقل ۵۰ تا ۶۰ سال سن داشته است.  یعنی جوان‌مرگش کرده‌اند. چنارها می‌توانند تا هزار سال هم عمر کنند. 

شهرداری منطقه ۶ پایتخت که مسئول حفظ و نگهداری از درختان این محدوده است، علت سقوط این چنار ۶۰ ساله جوان را پوسیدگی طوقه و ریشه آن عنوان کرده‌ است. به گفته شهرداری، باد خفیفی در حال وزیدن بود و باعث شد تا پوسیدگی طوقه درخت به سقوط آن منجر شود. 

معاون خدمات خدمات شهری شهرداری منطقه ۶ این پوسیدگی‌ها را «طبیعی» عنوان کرده و افزوده است: «درختانی که قدمت زیاد و محیط بن زیادی دارند، در اثر بیماری‌های قارچی به مرور زمان دچار پوسیدگی می‌شوند. البته با نگاه چشمی این موضوع قابل شناسایی نیست و در زیر زمین می‌افتد.» 

معاون خدمات شهری منطقه ۶ درباره وضعیت سایر درختان منطقه گفته است: «در حال پایش درختان هستیم و این قضیه باعث شد بررسی‌ها را دقیق‌تر انجام دهیم و پایش درختان خیابان ولیعصر را در دستور کار خود داریم تا از قارچ‌کش‌ها و سموم مناسب استفاده شود و باقی درختان دچار این مشکلات نباشند.»

پیش‌تر هم شهرداری تهران برای رسیدگی به درختان تاریخی خیابان ولیعصر اعلام آمادگی کرده بود، ولی درخت‌های این خیابان همچنان یکی یکی کم می‌شوند.

چندسالی است که صحبت از مرگ درختان خیابان ولیعصر تهران در رسانه‌ها مطرح می‌شود؛ خیابانی که درست صدسال پیش و در سال ۱۳۰۰، رضا شاه پهلوی ساخت آن را آغاز کرد و کاشت چنارهای زیبایش کم کم شروع شد.

به دلیل سازگاری چنار با آب و هوای تهران، به دستور رضاه شاه پهلوی، دو طرف خیابان پهلوی به فاصله هر دومتر یک چنار کاشته شد و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ! 

طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه به گفته کارشناسان که از راه‌آهن شروع می‌شد و تا تجریش ادامه داشت، با همین زیبایی شهرت منطقه‌ای و بین‌المللی گرفت و در میان خارجی‌ها به خیابان چنارستان معروف شد. 

برای آبیاری درخت‌های چنار که به آب بسیار زیادی نیاز دارند، در سه‌راه زعفرانیه دو حلقه چاه حفر شد. دیگر نگرانی‌ای هم برای آبیاری این چنارها نبود. بنابراین، در دو سوی مسیر ۱۸کیلومتری خیابان در مجموع ۱۸ هزار چنار کاشته شد. برخی این تعداد را تا ۲۴ هزار اصله نیز برآورد کرده‌اند. دلیل نزدیکی‌ چنارها به هم، شاخه‌های ةن‌ها هم در میان هم تنیده شده و به هم رسیدند و تمام فضای اطراف خیابان را زیرسایه خود بردند. شاید یکی از دلایل زیبایی این خیابان هم همین بود.

«در زمستان ۱۳۱۹ برای نگهداری از درختان، پای چنارها را به عمق یک متر و نیم گودبرداری کردند و به جایش کود ریختند. همچنین یک استخر بزرگ هم بین محمودیه و تجریش پی‌کنی کرده بودند که ذخیره آب برای چنارها فراهم باشد، اما قضایای شهریور ۱۳۲۰ این اقدام را ناتمام گذاشت.» عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه»، با ارائه این توضیحات مفصل در مورد چنارهای خیابان پهلوی، انگیزهٔ ساخت این خیابان را تصمیم رضاشاه برای پیوند دادن کاخ سعدآباد به کاخ مرمر عنوان کرده است. 

اما این چنارها که حضور زیبای آن‌ها در گذشته‌ ای نه چندان دور، شناسنامه تهران مدرن و متجدد بود و پایتخت را به چنارستان در میان خارجی‌ها معروف کرده بود، به مرور آسیب دیدند و یکی یکی افتادند.  

در مرداد سال ۱۳۹۰، روزنامه شرق در گزارشی با عنوان «هر روز یک چنار در ولیعصر خشک می‌شود»، عنوان کرد: « ۲۴هزار چنار ولیعصر به ۱۱هزار کاهش یافته است.» در آن گزارش، شهرداری تهران مدعی شده بود که دلیل مرگ چنارهای خیابان ولیعصر، پهلوی اسبق، وجود آفتی به نام زنجره است که برگ این درختان را زرد کرده و آنها را دچار خزان زودرس می‌کند. این نهاد شهری به آفاتی هم که از طریق خاک به سمت تنه و ساقه و برگ درختان حرکت می‌کند، اشاره کرده بود. رئيس سازمان پارك‌ها و فضای سبز شهرداری تهران، به روزنامه شرق گفته بود که شهرداری در تلاش برای حفظ چنارهای ولیعصر است. 

اما هرچه به جمعیت مردم شهر افزوده شد، از تعداد چنارها کاسته شد. در سال‌های بعد از انقلاب ۵۷ و با رشد جمعیت تهران، نگهداری از خیابان معروف «پهلوی» بدون دقت نظر انجام شد و چنارهای جوان آن که سال‌ها امکان رشد و بقا داشتند، یکی یکی پوسیدند؛ آن هم در حالی که درخت چنار عمری طولانی، و توان بالایی برای زیست در هوای تهران دارد.

کهنسال‌ترین درخت چنار ایران عمری نزدیک به ۱۱۶۳ سال دارد. کارشناسان موسسه تحقیقات و جنگل‌داری و مراتع کشور، ۱۳ سال پیش از این و زمانی که آن چنار ۱۱۵۰ سال عمر داشت، احتمال می‌دادند کهنسال‌ترین چنار ایران باشد.  

تخليه فاضلاب مراكز اداری و تجاری و مسكونی و رستوران‌های اطراف خیابان ولیعصر تهران در جوی‌های آب، افزايش گرمای شهر تهران، ساخت و‌ساز بدون ضابطه تعداد زیادی ساختمان‌های مرتفع که قد آنها از قامت چنارها بیشتر بود و مانعی رسیدن نور خورشید به درختان می‌شدند، و نیز سيمان‌ريزی در اطراف ريشه درخت‌ها به دلیل ناکارآمدی شهرداری در پیاده‌روسازی، از جمله عواملی‌ به‌شمار می‌روند که در ضعیف شدن تدریجی و در نابودی و مرگ ایستاده چنارهای تاریخی ولیعصر دست داشته‌اند. از طرفی هم تخلیه فاضلاب و زباله‌های مغازه‌ها و رستوران‌های اطراف این خیابان که امکان تولید‌مثل و ازدیاد موش‌های درشت‌هيكل در جوی‌های ولیعصر را بیشتر می‌کنند، موجب آسیب‌رسانی بیشتر به ریشه‌های درختان چنار این خیابان شدند. موش‌ها ریشه ‌ها را می‌جویدند و جلو می‌رفتند و ریشه‌ها نابود می‌شدند. از سوی دیگر، سمومی كه شهرداری و مردم برای از بين بردن موش‌ها استفاده می‌کردند، نیز جان چنارها را به خطر می‌انداخت.

همین موارد باعث شد که هر روز یک چنار در حاشیه خیابان ولیعصر خشک شود. 

در بهمن ۱۳۹۸، خبری در مورد ناپدید شدن شبانه چند اصله چنار خیابان ولیعصر منتشر شد. شهرداری تهران بلافاصله مسئولیت آن را به گردن گرفت و گفت که آن درخت‌ها ناپدید نشده‌اند و شهرداری کار جایگزینی چنارهای آسیب دیده را آغاز کرده است. در اسفند ماه ۹۹  نیز مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران از کاشت ۳۵۰۰ اصله درخت چنار کهنسال در خیابان ولیعصر برای تثبیت چهره خیابان خبر داد. این چنارها قرار است جای آن‌هایی را که مرده‌اند، بگیرند. شاید خاطره شهر چنارها در خاورمیانه زنده بماند.

چنارهای پهلوی از کجا آمدند و چه کسی آن‌ها را کاشت؟

کریم ساعی را متولی ساخت پارک ساعی و کاشت چنارهای دو طرف خیابان پهاوی عنوان می‌کنند. او اولین کسی بوده است که برای جنگل کاری و توسعه فضای سبز در تهران گام‌های اساسی و مهم برداشته و بسیاری به او لقب پدر علم جنگل‌کاری در ایران داده‌اند. کریم ساعی کشت‌ گونه‌های عرعر، سرو، کاج، و چنار را در تهران و اطراف آن آغاز کرد و پیش برد. 

اما چنارهای خیابان ولیعصر نسب‌شان به «کن» می‌رسد؛ محله‌ای در شمال تهران که «ارباب خلیل»، باغدار معروف محله کن، در آن زندگی می‌کرد و نهال‌های جوان چنار را از خزانه چنار «باغ نو» سوار بر اسب و الاغ می‌کرد و برای کاشت دو طرف خیابان پهلوی یا ولیعصر امروزی می‌فرستاد. 

روزنامه همشهری در مرداد ۹۸ از زبان مرتضی ‌رحیمی، پسر «ارباب خلیل»، آخرین فرزند و تنها بازمانده او، نوشت که پدرش خلیل ‌رحیمی، باغداری بود که برای درختانش ارزش زیادی قایل بود. به گفته مرتضی رحیمی، «زمانی که از «بلدیه» شهر اعلام کردند که قرار است سرتاسر خیابان ولی‌عصر فعلی، پهلوی سابق را چنار بکارند، نخستین نفر پدرم را انتخاب کردند. آن زمان بزرگان روستا در بین شهرنشینان شناخته شده بودند. به‌ویژه باغداران شمیرانی پدرم را خوب می‌شناختند. قرارشد نهال‌های چنار از کن راهی تهران شود.»

فاصله روستا تا شهر زیاد بود. به گفته تنها بازمانده ارباب خلیل، نهال‌ها بار اسب و الاغ می‌شد و با چند باغدار حرفه‌ای به تهران می‌آمد. نهال‌های جوان و خوش‌فرم چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کرد. مرتضی رحیمی اضافه می‌کند: «پدرم تعریف می‌کرد که شهردار وقت تهران، دستی روی نهال‌ها کشید و با تعجب گفت احتمالاً این درخت‌ها ریشه ندارند. چطور ممکن است این‌قدر سریع کاشته شوند. خبر به رضا شاه رسید. آمد و دستور داد چند نهال را از خاک دربیاورند. همه تعجب کردند. نهال‌ها نه تنها ریشه داشتند، بلکه ریشه‌ها قطور و به هم تنیده بودند. آنقدر کیف کرده بود که همان جا به پدرم گفت تو خلیل نیستی، ارباب خلیل هستی، و این اسم روی پدر خدا بیامرزمان ماند.»

هرچند که به گزارش همشهری، چنارهای قطور و ۶۰۰ ساله محله قدیمی کن، همچنان با طراوت و تنومند بالای سر عابران سایه انداخته‌اند، اما چنارهای خیابان ولیعصر که از همان بذر روییده‌اند، در پی سال‌ها تک به تک از درون پوسیده‌اند و یکی یکی در فرومی‌افتند.