احمد زکی یمانی، وزیر نفت اسبق عربستان سعودی در سن ۹۱ سالگی در لندن درگذشت. او یکی از چهره‌های محوری در سیاست و اقتصاد خاورمیانه در دوران معاصر بود و برای ایرانی‌ها نام او با افزایش قیمت نفت در دهه ۵۰ شمسی و البته حضورش به همراه جمشید آموزگار در ماجرای گروگانگیری کارلوس در نشست اوپک گره خورده است. هرچند تاثیر اقدامات زکی یمانی بر ایران، خاورمیانه و جهان گسترده‌تر از این دو رویداد است.

یمانی کسی بود که برنامه پادشاهان عربستان را برای به دست گرفتن کنترل منابع نفتی این کشور عملیاتی کرد و با تاسیس شرکت ملی نفت، قدرت را از دست شرکت‌های غربی خارج کرد. این تغییرات مهم که در دیگر کشورهای نفتی با جنگ و خونریزی و کودتا همراه می‌شد، به مدد تبحر و آرامش یمانی هیچ هزینه‌ای برای مردم عربستان ایجاد نکرد. 

پادشاه اصلاحگر در آغوش او جان داد

احمد زکی یمانی از خانواده پادشاهی نبود. نه نسبش به پادشاهان سعودی می‌رسید و نه نسبت سببی با آن‌ها داشت. اما یک موضوع سبب شد تا او به محبوبترین چهره نزد فیصل بن عبدالعزیز، نخست‌وزیر وقت و پادشاه آینده عربستان بدل شود.

زکی یمانی در ۳۰ ژوئن ۱۹۳۰ متولد شد و در رشته حقوق در دانشگاه قاهره تحصیل کرد، سپس به معتبرترین دانشگاه‌های جهان رفت. کارشناسی ارشد و دکترای خود را در دانشگاه نیویورک و دانشگاه هاروارد گذراند و سپس به موطنش بازگشت.

در عربستان مجموعه مقالاتی با نام مستعار «ابومی» یا «پدر می» منتشر و در آن مقالات پیشنهادهایی برای اصلاح شیوه حکمرانی، بهبود سیستم اداری عربستان و اقتصاد این کشور مطرح کرد. می نام دختر و نخستین فرزند او بود. همین مقالات مورد توجه فیصل بن عبدالعزیز، نخست‌وزیر وقت عربستان و پادشاه آینده قرار گرفت و او را به دربار پادشاهی وارد کرد.

یمانی کار خود را به عنوان مشاور حقوقی کابینه عربستان آغاز کرد و در سال‌های ۱۹۶۲ تا ۱۹۸۶ سمت وزیر نفت را بدست آورد. او دومین وزیر نفت عربستان و معمار سیاست انرژی در این کشور بود. او در این سمت با چهار پادشاه عربستان کار کرد. یمانی در ۲۵ سالی که عهده‌دار این سمت بود، عربستان را از بازیگری حاشیه‌ای، به قدرت نخست نفتی جهان بدل کرد.

زمانی که ملک فیصل در عربستان به قدرت رسید، یمانی به قدرتمندترین فرد کابینه تبدیل شده بود. پادشاهی که خود در اندیشه اصلاح امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عربستان بود در کنار خود وزیرنفتی داشت که اصلاحات را حیاتی می‌دانست.

رابطه نزدیک یمانی و ملک فیصل تا لحظه مرگ پادشاه تداوم یافت و ملک فیصل در آغوش او جان داد. وقتی برادرزاده پادشاه، فیصل بن موسی با تپانچه‌ای که زیر لباس خود مخفی کرده بود به صورت ملک فیصل شلیک کرد، یمانی در کنار پادشاه ایستاده بود. آنقدر نزدیک به پادشاه که  ضارب گمان می‌کرد که یمانی را هم کشته است.

شیک‌پوش، آرام و حرفه‌ای

یمانی به خاطر پوشیدن لباس‌های شیک غربی و لحن آرامش شهرت داشت. او اولین دبیرکل سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) و بنیانگذار مرکز مطالعات جهانی انرژی در دهه ۱۹۹۰ بود.

اما همین مرد شیک‌پوش و آرام، نهادی پرخروش داشت. وقتی در سال ۱۹۷۳، یمانی برنامه عربستان برای تحریم نفتی غرب را اجرا می‌کرد و اروپا و آمریکا با بحران انرژی مواجه شده بودند، خبرنگاری از او پرسید که آیا وقت آن رسیده که کشورهای توسعه‌نیافته و نفتی قدرت خود را به رخ کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی بکشند و او با خونسردی پاسخ داد : «درست است.»

یمانی در بحران نفتی ۱۹۷۳، سیاستی را پیش برد که پادشاهی عربستان از او خواسته بود. در نتیجه جنگ یوم کیپور میان اسرائیل با سوریه و مصر و در اعتراض به اشغال سرزمین‌های عربی، عربستان از حامیان غربی اسرائیل خواست که این کشور را مجاب کنند تا به مرزهای پیش از جنگ شش روزه برگردد وگرنه عرضه نفت به تدریج کاهش خواهد یافت. طی چند ماه و با کاهش تدریجی عرضه و انباشت تقاضا در بازار قیمت نفت ۴ برابر شد و به ۱۲ و نیم دلار در هر بشکه رسید. بی‌سابقه‌ترین قیمت نفت تا آن زمان.

این اقدام یمانی سبب شد تا کشورهای نفتی به این اعتماد به نفس برسند که آن‌ها می‌توانند خود بازیگر مهم در تعیین قیمت نفت باشند. سیاست عرضه هوشمند برای تعیین قیمت از سال ۱۹۷۳ و با اجرای این ابتکار از سوی یمانی به سیاست کلیدی اوپک تبدیل شد.

دانیل یرگین یکی از پژوهشگران تاریخ نفت، یمانی را این‌گونه توصیف می‌کند: «برای صنعت جهانی نفت، سیاستمداران، کارمندان ارشد، روزنامه‌نگاران و جهان به طور کلی، یمانی نماینده دوره جدید نفت شد. او یک نماد بود. آن چهره آرام، با چشمان قهوه‌ای بزرگ و ریش پروفسوری اصلاح شده... او چهره‌ای آشنا برای سیاره زمین است.»

با آموزگار در دستان شغال

در جریان نشست اوپک در وین در سال ۱۹۷۵، یمانی، جمشید آموزگار و ۹ وزیر نفت دیگر توسط ایلیچ رامیرز سانچز معروف به شغال که از اعضای جبهه خلق برای آزادی فلسطین بود، ربوده شد .

آدم ربایی حدود ۴۶ ساعت به طول انجامید. گفته شده است که کارلوس قرار بود همه وزاری نفت به جز یمانی و جمشید آموزگار را رها کند و زورای نفت ایران و عربستان را بکشد. اتفاقی که رخ نداد.

یمانی با اجرای سیاست کاهش عرضه در سال ۱۹۷۳، درآمد ارزی ایران را به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش داد. در تحلیل انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ از همین درآمدهای سرشار نفتی به عنوان یکی از عوامل منفی یاد می شود. مدیریت نادرست این ثروت هنگفت و روی آوردن به واردات گسترده کالاهای تمام‌شده سبب شد تا سیاست متکی به تولید و برنامه‌ریزی در  دهه ۴۰ کنار گذاشته شود. نهایتا با رشد نقدینگی و تورم، زمینه اقتصادی نارضایتی‌ها فراهم شد.

یمانی مرد تاریخ‌ساز صنعت نفت جهان بود و نتیجه کارهایش به صورت مستقیم و غیرمستقیم چهره جهان را دگرگون کرد.