۱۳ مهر ۱۴۰۱. درست ۱۹ روز پس از جان باختن مهسا امینی، جت دولت عمان که از تهران برخاسته بود در مسقط، به زمین نشست. مسافر این پرواز باقر نمازی بود که پس از شش سال بازداشت و ممنوع‌الخروجی آزاد شد.

آزادی نمازی با میانجیگری عمان، در آن روزهای اوج خیزش سراسری به سرعت از سرخط خبرها کنار رفت. اما این خبر، مهر تاییدی بر ادامه مذاکرات جمهوری اسلامی، دولت بایدن و میانجی‌ها بود که در ظاهر از شش ماه قبل‌تر از آن، پیشرفتی نداشت.

گزارش‌هایی که این روزها از احتمال توافق تهران و واشینگتن منتشر می‌شود نیز امتداد همین رویکرد است؛ روندی که در واقع هیچگاه متوقف نشده بود و نتایجی نیز داشته است.

تحولات منطقه‌ای، بین‌المللی و موضوعات داخلی ایران و آمریکا با گذشت ۱۵ ماه از حمله روسیه به اوکراین به گونه‌ای پیش رفته که شاید در حال حاضر امکان یک توافق بزرگ و پرسروصدا مانند برنامه جامع اقدام مشترک، موسوم به برجام وجود نداشته باشد. اما شواهدی از توافق‌های کوچک‌تر که همین حالا برخی از آنها اجرا شده، و تلاش برای نوعی توافق موقت یا آتش‌بس اعلام نشده تا زمانی پس از انتخابات آمریکا وجود دارد.

چشم‌پوشی دولت بایدن بر تحریم‌های نفتی (بزرگترین منبع درآمد جمهوری اسلامی) و تغییر مسیر تحریم‌ها به‌سوی اشخاص و شرکت‌های کوچک‌تر، مبادله گروگان‌ها (در آخرین مورد، مبادله اسدالله اسدی، متهم به تلاش برای اقدام تروریستی در خاک اروپا با شهروندان اروپایی و دوتابعیتی بازداشت شده در ایران)، توافق برای بهبود روابط با عربستان سعودی، کاهش تنش‌آفرینی‌های گروه‌های شبه‌نظامی مورد حمایت جمهوری اسلامی در عراق، تغییر الگوی رفتار سپاه در آب‌های خلیج فارس از اقدامات بحران‌ساز به تنش‌های کنترل شده، صحبت از آزادسازی یا احتمال رفع توقیف بخشی از پول‌های مسدود شده ایران و انتقادهای کم‌رمق نمایندگان آمریکا و اروپا در نشست جاری شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نسبت به پیشرفت هسته‌ای جمهوری اسلامی؛ تنها بخش‌هایی علنی شده از تعاملات پشت‌پرده، بدون اعلام یک توافق بزرگ یا احیای برجام است.

جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا از همان دوران تبلیغات انتخاباتی بر اهمیت توافق با جمهوری اسلامی تاکید داشت و تا پیش از حمله روسیه به اوکراین، در اسفند ۱۴۰۰، رایزنی‌ها تحت عنوان «احیای برجام» به‌طور علنی در جریان بود.

جنگ اوکراین و پس از آن خیزش سراسری؛ فقط، دولت بایدن را نسبت به انجام علنی مذاکرات محتاط‌ کرد و به‌منظور کاهش حساسیت‌ها، هتل کوبورگ وین جای خود را به هتل‌های مسقط و رستوران‌های اروپا و پستوهای سازمان ملل داد. در همه این ماه‌ها، دولت دمکرات بایدن هیچگاه ادامه دیپلماسی با جمهوری اسلامی را نفی نکرد. تهران هم به موازات گسترش فعالیت‌های هسته‌ای، با نیم‌نگاهی به بند غروب برجام در آغاز پاییز، در آن باقی ماند.

اکنون با گذشت ۹ ماه از جان باختن مهسا امینی و دوره‌ای فشرده از سرکوب داخلی، رایزنی‌ها دوباره از دالان‌ها به زیر نورافکن رسانه‌ها منتقل شده است. 

مقامات دولت بایدن که برای ماه‌ها در جریان خیزش سراسری تکرار جمله‌هایی مانند «کاهش زمان گریز هسته‌ای ایران به چند هفته» را متوقف کرده بودند، دوباره مدعی‌اند که فاصله تهران تا توانایی ساخت بمب به دو هفته رسیده است. ادعایی که مقامات دولت اوباما نیز به نوعی دیگر، برای نشان دادن فوریت تهدید هسته‌ای جمهوری اسلامی بر آن اصرار کردند تا جهان را برای نشستن پای میز توافق با جمهوری اسلامی متحد کنند.

در سویی دیگر، مقامات تهران پس از دوره‌ای سکوت ناشی از فشار اعتراضات داخلی، دوباره به سخن آمده‌اند و بین مسقط و واشینگتن در رفت ‌و ‌آمدند. محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره کننده هسته‌ای، از شروط تهران برای توافق می‌گوید و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه سابق به کلاب‌هاوس فراخوانده می‌شود تا با کلید‌واژه‌هایی که به دقت انتخاب شده‌اند، از برجام، مذاکره، ترامپ، عربستان، سلیمانی، روسیه و خامنه‌ای خاطره بگوید. همزمان از موشک «فتاح» با تهدید هدف گرفتن اسرائیل در ۴۰۰ ثانیه دو هفته پس از «خیبر» رونمایی می‌شود.

در همین حال موضع‌گیری‌های اروپاییان در نشست جاری شورای حکام، حاکی از آن است که برای صدور قطعنامه توبیخی که زمینه‌ساز فعال‌ شدن مکانسیم ماشه بابت نقض مکرر تعهدات تهران در چارچوب برجام است انگیزه‌ای وجود ندارد و آنها هم احتمالا چاره موقت را در حفظ وضعیت بدون تنش می‌بینند.

بایدن، رئیس‌جمهوری سالخورده آمریکا، در ویدیویی که چندی قبل از او منتشر شد، گفته بود که «برجام مرده اما آن را اعلام نمی‌کنیم». جمله‌ای که علاوه بر ضعف سیاست خارجی دولت بایدن و نبود گزینه‌های جایگزین، نشان دهنده تسلیم مشاوران او در مقابل استراتژی لابی جمهوری اسلامی است که می‌کوشد هرگونه اعمال فشار جدی بر تهران را با ادعای «پیامدهای فاجعه‌بار» دفع کند.

اما همین ضعف به تهران فرصت می‌دهد از یکی از مزایای مرگ اعلام نشده برجام که مهرماه امسال از راه می‌رسد استفاده کند. این بند غروب برجام، شامل لغو محدودیت تحقیق‌و‌توسعه و تولید موشک‌های بالستیک و واردات و صادرات تکنولوژی مربوط به موشک و پهپاد است و ایالات متحده را ملزم به لغو تحریم برخی اشخاص حقیقی و حقوقی مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای می‌کند.

در آمریکا انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ در پیش است و به‌نظر نمی‌رسد دولت بایدن در این مدت تغییری اساسی در سیاست مماشات در قبال جمهوری اسلامی ایجاد کند. موضوع مهم سیاست خارجی آمریکا چین است و با نزدیک‌تر شدن انتخابات، اهمیت موضوعات داخلی دوچندان می‌شود.

در این مدت باتوجه درنظر گرفتن فاکتور روسیه و پیامد درگیری با جمهوری‌خواهان کنگره درصورت یک توافق بزرگ با تهران، حفظ وضع موجود یا توافق‌های کوچک برای کنترل نسبی ماجراجویی‌های تهران، نظیر آنچه که در دو سال‌و‌نیم اخیر ادامه، داشته برای واشینگتن کافی به‌نظر می‌رسد. تهران هم احتمالا تلاش خواهد کرد با استفاده از رویکرد محتاطانه دولت بایدن از فرصت باقی‌مانده تا انتخابات امتیاز‌هایی به دست آورد. اما در نهایت بحران هسته‌ای جمهوری اسلامی فراتر از این اقدامات مقطعی، ادامه‌دار خواهد بود. چرا که تهران اصولا خواستار حل این بحران خودخواسته نیست و دولت کنونی آمریکا نیز جسارت پایان دادن به آن را ندارد. 

تهران و واشینگتن از آغاز دولت جو بایدن در دوران تفاهم‌ نسبی به‌سر می‌برند و ادامه این روند تا انتخابات ۲۰۲۴ دور از ذهن نیست.